LA BASTIA

                                                      ΣΟΥΛΙ (4)

Σούλι, το. Το συγκεκριμένο τοπωνύμιο, λόγω της ιστορίας των Σουλιωτών, η οποία ενέπνευσε και διαμόρφωσε την ελληνική εθνική ιδέα και εξυπηρέτησε τις ανάγκες της εθνικής μυθοπλασίας,[1] έχει απασχολήσει κατα καιρούς δεκάδες ερευνητές, οι οποίοι έδωσαν και διαφορετικές ετυμολογικές ερμηνείες.

  Το τοπωνύμιο απουσιάζει από τις γνωστές πηγές της βυζαντινής και μεταβυζαντινής περιόδου και αναφέρεται για πρώτη φορά ως Suli στο Οθωμανικό φορολογικό μητρώο του 1551.[2] Ήδη το Σούλι υπήρχε ως χωριό και πλήρωνε κανονικά τους φόρους του στην κεντρική εξουσία. Η αναφορά αυτή δεν έτυχε της προσοχής των ερευνητών που ασχολήθηκαν με το θέμα[3] και μετά από υποθέσεις και εικασίες το τοπωνύμιο εμφανίζεται σε πολύ μεταγενέστερες πηγές. Για παράδειγμα, η σπουδαία ερευνήτρια του Σουλίου Β. Ψιμούλη, γράφει: "...Στην προηγηθείσα, όμως του 18ου αιώνα εποχή, το Σούλι ως όνομα, δομημένος χώρος και ανθρώπινη δραστηριότητα δεν διαθέτει γραπτή τεκμηρίωση..."  [4]

Η Β. Ψιμούλη υποστηρίζει ότι υπάρχει μια σχετική αναφορά στην ευρύτερη περιοχή στο χρυσόβουλο του Συμεών Ούρεση υπέρ του Ιωάννη Τζάφα Ορσίνι ως κακόν τάφον. Η ερευνήτρια θεωρεί ότι αυτή ήταν η ονομασία κατα τον 14ο αιώνα της βαθιάς χαράδρας μέσα από την οποία περνάει ο Αχέροντας (κακός τάφρος- κακός τάφος). Η αναφορά αυτή, μαζί με τα σλαβικής προέλευσης τοπωνύμια της περιοχής στην οποία εγκαταστάθηκαν αργότερα οι Σουλιώτες (Σαμονίβα -μονοχώραφο[5], Αβαρίκος - παλαιοσλαβικό Avorьcъ τόπος με σφενδάμους, < παλαιοσλαβικά avorъ πλάτανος-.), μας βεβαιώνει ότι ο χώρος κατοικούνταν συνεχώς τουλάχιστον από την εποχή των σλαυικών εποικίσεων.

Η άποψη που επικρατεί, είναι ότι οι Σουλιώτες είτε ως κάτοικοι των γύρω χωριών που δεν άντεχαν τη σκλαβιά και ανέβηκαν σιγά σιγά στο οροπέδιο[6], είτε ως συμπαγής Αλβανική ομάδα της οποίας ένα τμήμα παρέμεινε κατά τις μετακινήσεις του 14ου αιώνα στην περιοχή[7], είτε ως εκδιωγμένοι στρατιώτες του Σκεντέρμπεη[8], ήταν οι πρώτοι οικιστές του χώρου.

Με την άποψη αυτή συμφωνεί και η Λουκία Πολίτη η οποία γράφει: "...Μέχρι τη δημιουργία του Σουλίου δεν παρατηρείται άλλο δείγμα κατοίκησης. Στην περιοχή διασώζονται μόνο ελληνικά, σλάβικα και αλβανικά τοπωνύμια, τα οποία όμως δεν τεκμηριώνονται αντίστοιχα από οικιστικές μονάδες..." [9]

Η ύπαρξη όμως τουλάχιστον δυο χωριών από το τετραχώρι με σλαβικές ονομασίες[10] (Στη Σαμονίβα και τον Αβαρίκο[11] πρέπει να προσθέσουμε το Ζαβρούχο -πίσω από το βουνό- την Κορύστιανη -κορίτο, κοιλότης, σκάφη, κοιλάς- και τη Γλαβίτσα -κεφαλοχώρι-) μας αποδεικνύει ότι οι Σουλιώτες δεν δημιούργησαν αλλά κατέλαβαν το συγκεκριμένο χώρο ο οποίος κατοικούνταν πριν από τον ερχομό της πατριαρχικής ομάδας.[12] Οι κάτοικοι αυτοί σε καμιά περίπτωση δεν θα περιορίζονταν στο ανατολικό μέρος της κοιλάδας φτιάχνοντας εκεί μόνο δυο οικισμούς, αλλά θα εξαπλώνονταν σε όλο το οροπέδιο, το οποίο στην περιοχή του χωριού Σούλι ήταν από πολλές απόψεις καλύτερο για κατοίκηση.[13]  Ενδεχομένως -όπως συνέβη στα δυο χωριά- να κρατήθηκε η παλιότερη ονομασία του οικισμού και να μη δόθηκε νέα από τους καινούριους κατοίκους.[14] Η άποψη που επικρατεί ότι η ονομασία Σούλι πρέπει οπωσδήποτε να αναζητηθεί στη γλώσσα των Αλβανών εισβολέων ποιμένων πολεμιστών[15], είναι λαθεμένη. Η γλώσσα των εισβολέων είναι σημαντική μόνο αν υποθέσουμε ότι αυτοί ονόμασαν την περιοχή, οπότε πρέπει το τοπωνύμιο να αναζητηθεί στην Αλβανική. Η απόλυτη άποψη του Φουρίκη[16] και της Ψιμούλη[17] χρειάζεται υποστήριξη, την οποία παρέχει ο Σαρηγιάννης.[18]

Επειδή ο οικισμός Σούλι ήταν ο μεγαλύτερος και ισχυρότερος του αρχικού πυρήνα της σουλιώτικης συνομοσπονδίας, όλο το τετραχώρι, κι αργότερα τα υπόλοιπα χωριά ονομάστηκε Σούλι και οι κάτοικοί του Σουλιώτες.[19] Ήταν λοιπόν φυσικό, η ονομασία να προκαλέσει πολλές ερμηνείες από πολύ νωρίς. Ο F.C. H. L. Pouqueville αποκαλεί το χώρο διαμονής των Σουλιωτών Σελληίδα, ταυτίζοντας έτσι την περιοχή με τους αρχαίους Σελλούς[20] και μαζί του συμφωνεί ο T.S. Hughes, που θεωρεί ότι η περιοχή των Σουλιωτών ήταν η κατοικία των αρχαίων Σελλών.[21]

Ο Ιωάννης Φιλήμων κινείται στο ίδιο αρχαιοπρεπές πλαίσιο, "...Σούλιον δε εστί το αρχαίον Σύλιον..".[22] Ο Λάμπρος Κουτσονίκας τοποθετεί την ίδρυση του Σουλίου μετά την καταστροφή των πόλεων της Ηπείρου από το Ρωμαίο Λεύκιο Αιμίλιο Παύλο το 167 π.Χ. και γράφει: "...οι εναπολειφθέντες, όσοι ηυτύχησαν να διαφύγωσι τας χείρας αυτών, κατέφυγον εις τα όρη, όπου έμειναν κατασκευάσαντες νέας κατοικίας και πόλεις, μία των οποίων  είναι και το σήμερον ονομαζόμενον Σούλι· την ονομασίαν δε ταύτην έδοσαν οι αποικίσαντες εν αυτή από αρχαίαν τινά, ως εστιν εικάσαι, ονομασίαν, άγνωστον ημίν και διαφθαρείσαν από τον χείμαρρον των αιώνων..."[23]

Ο μελετητής του Σουλίου Χρ. Περραιβός, θα αμφισβητήσει τις θεωρίες αυτές γράφοντας: "...Αν τέλος πάντων το καθ' Όμηρον Σελλοί και το κατά Θουκιδίδην Σόλλιον ήτο το σημερινόν Σούλλι, έπρεπε τουλάχιστον να σώζονται λείψανα τινά αρχαιότητος καθώς και εις άλλα αρχαία πολίσματα της Ελλάδος, αλλά το Σούλλι είναι ωκοδομημένον εκ μικρών οικιών απλών λίθων και ερυθρού χώματος..."[24] Ο Περραιβός αντίθετα, υποστηρίζει έναν ερμηνευτικό μύθο ο οποίος κατασκευάστηκε από τους ίδιους τους Σουλιώτες (ή τον ίδιο)[25] και αποδίδει την ονομασία του ασχημάτιστου ακόμα και ανώνυμου οικισμού σε κάποιον Οθωμανό Σούλη, ο οποίος επέδραμε στην περιοχή και αντιμετωπίστηκε νικηφόρα από τους κατοίκους, οι οποίοι σε ανάμνηση έδωσαν το όνομα του σκοτωμένου εχθρού στον οικισμό που δημιούργησαν.[26] Ο γραμματέας του Μάρκου Μπότσαρη Βασίλειος Γούδας ο οποίος τοποθετεί την κάθοδο 200 Σουλιωτών μετά την καταστροφή του Σκεντέρμπεη, παραλλάσει την εκδοχή για τον Οθωμανό Σούλη και γράφει: "...Επειδή τα όρη ταύτα κατείχοντο προ χρόνων υπό Οθωμανού ποιμένος, Σούλη καλουμένου, οι μεν έποικοι, φονεύσαντες αυτόν και γενόμενοι κύριοι των τε ποιμνίων και των νομών αυτών, άγνωστοι πρότερον όντες, ωνομάσθησαν υπό των πέριξ Σουλιώται δηλ. "Άνδρες φονεύσαντες τον Σούλην" άπαντα δε τα όρη περιληπτικώς Σούλι..."[27]

Από πολύ νωρίς, πολλοί ερευνητές αναζήτησαν το έτυμο του ονόματος Σούλι στη γλώσσα των υποτιθέμενων πρώτων οικιστών, οι οποίοι σύμφωνα με την ιστορική έρευνα ήταν Αλβανοί.[28] Ο Ι. Λαμπρίδης θεωρώντας το τοπωνύμιο προσωπωνύμιο, γράφει: «…Και το Σούλη …οφείλει την κλήσιν αυτού εις το όνομα ηγέτου επηλύδων ομωνύμου. Στρατιώτης και φυλάρχης πατριάς εκ της φυλής των Τσιάμιδων ην ο Σούλης, ος σκηνώσας εν τη νυν ομωνύμω περιοχή δέδωκε κατά το σύνηθες και το όνομα αυτού εις ταύτην»[29] χωρίς να θεωρεί τους Σουλιώτες απόγονους αρχαίων φύλων. Συνεχίζοντας, θεωρεί ότι πολλά χωριά της περιοχής όπως και του Σούλη είναι προσωπωνύμια εκφερόμενα σε ενική γενική. Ο Κ. Μπίρης ενισχύει την άποψη αυτή θεωρώντας το όνομα αλβανικό. Σούλης είναι το όνομα στρατιωτών που αναφέρονται στα βενετικά αρχεία και σημαίνει 'υψηλός' ή 'λεβέντης'. Ο Γ. Τσίλης αντίθετα αναρωτιέται: "...Όμως γιατί να μην προέρχεται από το ελληνικό όνομα Αθανάσιος, Νάσιος, Νασούλης, Σούλης, όνομα που υπάρχει και σήμερα στα Παρασουλιωτοχώρια..;"[30]

Ο Π.Α. Φουρίκης ετυμολογεί το όνομα από την αλβανικής προέλευσης λέξη σούλ η οποία με το επιτιθέμενο άρθρο ως σούλ-ι σημαίνει κορμός δέντρου χρησιμοποιούμενο ως δοκός και στύλος. Κατ' επέκταση το τοπωνύμιο σημαίνει σκοπιά, βίγλα.[31] Έτσι ερμηνεύει ο ερευνητής τη μεγάλη συχνότητα των τοποθεσιών και οικισμών με το όνομα Σούλι (όπως και Σουλανά, Σούλιαση, Σουλιμά, Σουλιάτες) στον ελληνικό χώρο.[32] Κατά τον Χ. Ι. Σούλη, Σούλι σημαίνει στα αλβανικά σκοπιά, βίγλα, (soul-i) απόλυτα δικαιολογημένο και από την τοπογραφική θέση του.[33]

Με την άποψη αυτή συμφωνεί και ο Γ. Μπενέκος, ο οποίος γράφει: "...Η θέση του χωριού Σούλι, που βρίσκεται σε ξάγναντο και μπροστά-μπροστά απ΄ τ΄άλλα Σουλιωτοχώρια, δικαιολογεί την ονομασία του σαν βίγλας, σκοπιάς..."[34]

Αντίθετα, ο Α.Χ. Μαμμόπουλος, υποστήριξε ότι η λέξη που αποδίδει την έννοια του στύλου, δεν είναι Sul-i, αλλά Shul-i. Shul με το επιτιθέμενο άρθρο Shul-i σημαίνει το λεπτό και ίσιο ξύλο, το ντιρέκι, που χρησιμοποιείται είτε ως ιστός βάρκας είτε ως πάτερο σπιτιών, στύλος. Μεταφορικά σημαίνει τον ψηλό άνθρωπο ενώ η λέξη Sul-i σημαίνει το μικρό μέσο πλεύσεως που κατασκευάζεται από κορμό δέντρου εσωτερικώς σκαμμένο, και τις κορύτες των ποιμενικών καταυλισμών. Σύμφωνα με το Μαμμόπουλο η λέξη Sul-i αποδίδει τις κορύτες των βοσκών.[35]

Ο Π. Φουρίκης προσπάθησε να ερμηνεύσει το τοπωνύμιο με βάση τα αρβανίτικα της ιδιαίτερης πατρίδας του (Σαλαμίνας) τα οποία διαφέρουν από τα αρβανίτικα της Τσαμουριάς. Βέβαια οι αρβανιτόφωνοι Σουλιώτες είχαν κι αυτοί διαφορετικό γλωσσικό ιδίωμα[36], που σύμφωνα με τον Τ. Γιοχάλα ανήκε στην τοσκική διάλεκτο,[37] αλλά οι συχνές επιμιξίες με τον ντόπιο αρβανιτόφωνο[38]  καθώς  και τον ελληνόφωνο πληθυσμό επιρρέασε σοβαρά το ιδίωμα αυτό.

Η διχογνωμία εκφράστηκε κυρίως στο αν η προέλευση του τοπωνυμίου οφείλεται σε κάποιο πρόσωπο το οποίο κατείχε την περιοχή (στου Σούλη) ή αν το τοπωνύμιο αποδίδει τα μορφολογικά χαρακτηριστικά της περιοχής.

Με την άποψη του εδαφωνυμίου συντάσσονται ακόμη, ο Σ. Μουσελίμης που γράφει: «…Το Σούλι, όνομα Ιλλυρικό που πάει να πει κορυφή…»[39], ο Γ. Σαρηγιάννης "...Πιθανότερη πάντως κατά τη γνώμη μου, είναι η άποψη του Χ. Ι. Σούλη, δεδομένου ότι τα τοπωνύμια δίνονταν είτε από σχέσεις κατοχής και νομής (= από το όνομα του ιδιοκτήτη φύλαρχου) είτε από γεωγραφικά χαρακτηριστικά, πράγμα το οποίο ισχύει και στα υπόλοιπα τοπωνύμια του τετραχωρίου (Κιάφα- Κούγκι- Βρέκε Βετετίμε, ακόμη και Σαμονίβα)...η λέξη Σούλ-ι = βίγλα φαίνεται απλούστερη και πιθανότερη..."[40] ο  Γ. Μπαμπινιώτης που ετυμολογεί « Αιχμηρή κορυφή βουνού»[41] και  ο Κ. Οικονόμου ο οποίος ετυμολογεί από το αλβανικό šul΄,-i κορμός δέντρου, δοκός, στύλος.[42]

Υπάρχει βεβαίως και η άποψη ότι η ονομασία μεταφέρθηκε από τους κατοίκους συγκεκριμένων χωριών οι οποίοι μετανάστευσαν στην περιοχή και της έδωσαν το όνομα της αρχικής τους κοίτης. Ο Π.Α.(Σ)αλαπάντας γράφει: "...επειδή οι προκατοικήσαντες το όρος Σούλι δεν ήσαν μετανάσται ενός μόνου χωρίου ή κώμης, αλλά διαφόρων χωρίων, δεν είναι διόλου παράδοξον ότι, οι πρώτοι κάτοικοι μετηνάστευσαν εκ των χωρίων Σούλιασι και Σουλιάταις, υπαρχόντων και την σήμερον, και εντεύθεν το 'Σούλιον και Σουλιώται' καθόσον μάλιστα εις το τελευταίον χωρίον ουδείς υπάρχει τη σήμερον χριστιανός, εν ω η παράδοσις λέγει ότι υπήρχον άλλοτε εν αυτώ τοιούτοι..."[43]

Ο Α. Πετρίδης, αναφέρει ότι κοντά στη Δρόβιανη βρίσκονται τα ερείπια δυο χωριών που ονομάζονται Σούλανα ή Σουλανά και το άλλο Στύλος. Επειδή τα χωριά βρίσκονται κοντά στο μοναστήρι Στύλου και Δίβρεως ο ερευνητής αποδίδει στη λέξη Σουλανά[44] τη σημασία του στύλου. Ο Πετρίδης υποστηρίζει (με βάση τα έγγραφα που ο ίδιος βρήκε στη μονή Στύλου) ότι εκεί οι Σουλιώτες έκαναν το φόνο του Τούρκου, ο οποίος τους είχε αρπάξει μια κόρη και τότε αναγκάστηκαν να φύγουν και να έρθουν στο Σούλι.[45] Διαφορετική είναι η άποψη του Φ. Αθανασίου ο οποίος θεωρεί το τοπωνύμιο σύνθετο από τις αρβανίτικες λέξεις "...Σε+ούλι = δεν έσκυψε, δεν κάμφθηκε, δεν προσκύνησε, δεν υποτάχθηκε..."[46]

Ο Γ. Παρόλας τέλος, γράφει: "...Όσοι έχουν ασχοληθεί με την ετυμολογία του ονόματος Σ ο ύ λ ι ...όλοι προβληματίστηκαν με χίλιες δυο υποθετικές περιπτώσεις, με χίλιες δυο ιδέες και χαρακτηρισμούς, και με πολλές διάφορες άλλες πιθανότητες. κανείς όμως από όλους αυτούς έως τώρα δεν έστρεψε την προσοχή του, το ενδιαφέρον του και την έρευνά του στη διερμήνευση του τοπωνυμίου μέσα από τη γλώσσα τη λατινική, τη γλώσσα που μιλούσαν τότε Ρωμαίοι, Βυζαντινοί, Λατίνοι-Φράγκοι...Οι Βενετοί μετά την Δ' Σταυροφορία (1204) έστησαν στο κάστρο εκείνο [την Κιάφα] που βρήκαν π ά ν ω  ε κ ε ί (στα λατινικά Su-Li σημαίνει "επάνω εκεί") τη φρουρά τους για τη διασφάλιση των συμφερόντων και των δραστηριοτήτων τους..."[47]

Η Β. Ψιμούλη, γράφει: "...Στην πραγματικότητα, κανείς από τους τέσσερις οικισμούς δεν βρίσκεται σε ορεινή κορυφή. Αντίθετα, όλοι είναι κτισμένοι σε σχετικά χαμηλό υψόμετρο (460μ. έως 600μ.) στις πλαγιές της οροσειράς που εκτείνεται ανατολικά τους, και κατά μήκος ενός στενού οροπεδίου...Ο οικισμός Σούλι δεν βρίσκεται σε περίοπτη θέση, η οποία να δικαιολογεί τον χαρακτηρισμό της σκοπιάς και βίγλας στον χώρο της εποπτείας του[48] "...Η απόδοση επομένως, του ονόματος Σούλι στην περιοχή, δεν προήλθε από την αναγνώριση του τοπίου. Η αλβανική μεταναστευτική ομάδα, εισήλθε στην Ήπειρο οργανωμένη σε μεγάλα αιματοσυγγενικά σύνολα του τύπου του γένους, που έφεραν το όνομα του (επώνυμου) γενάρχη, του ιδρυτή και αρχηγού τους, με το οποίο έγιναν γνωστά στην περιοχή. Οι περιοχές όπου εγκαταστάθηκαν πήραν τελικά, το όνομα των γενών αυτών...Θεωρώντας δομικό στοιχείο της λειτουργίας του γένους την ονομασία του ίδιου και της περιοχής εγκατάστασής του από το όνομα του ιδρυτή του, καταλήγουμε στην άποψη η οποία αποδέχεται ότι το όνομα Σούλι προέρχεται από πρόσωπο, αρχηγό γένους...[49] Η ερευνήτρια θεωρεί ότι υπέρ της άποψης ότι το όνομα Σούλι απηχεί προσωπωνύμιο συνηγορούν και οι μαρτυρίες του Φώτου Τζαβέλα (από το ημερολόγιό του, 1792-1793) στο οποίο όταν αναφέρεται στο Σούλι γράφει "στου Σούλη"[50] και  καταλήγει  ότι "...η χρήση της γενικής θα μπορούσε να θεωρηθεί ότι αποδίδει όνομα προσώπου και δηλώνει σχέσεις κατοχής και νομής του τόπου...με βάση τον ίδιο μηχανισμό ονοματοδότησης των τόπων εγκατάστασης του γένους και οι υπόλοιποι οικισμοί, διάσπαρτοι σε πολλά σημεία της Ηπείρου, Δυτικής Ελλάδας και Αττικής,  γνωστοί με το όνομα Σούλι, απηχούν και αυτοί με τη σειρά τους το όνομα του ιδρυτή του μεγάλου, αρχικά, γένους των Σουλιωτών. Με αυτή την έννοια, το Σούλι υπήρξε, ίσως, ένας σταθμός στην πορεία της εποικιστικής ομάδας. Ένα τμήμα της παρέμεινε εκεί, ενώ η υπόλοιπη ομάδα μετακινήθηκε..."

Βέβαια μια τόσο μεγάλη μεταναστευτική ομάδα η οποία ήδη έχει σταθμεύσει στην περιοχή (Σούλι και Σουλόπουλο στον Καλαμά)[51] και συνεχίζει να στέλνει το ανθρώπινο πλεόνασμά της προς το νότο[52], θα έπρεπε να αναφέρεται στις πηγές μαζί με τις υπόλοιπες σπουδαίες ομάδες (Σπάτα, Λιόσα, Μαζαρακαίοι).

Η ομάδα αυτή (η οποία δημιούργησε το εξαιρετικά φιλοπόλεμο γένος των Σουλιωτών), θα μπορούσε εξ αρχής να διεκδικήσει πλούσια τμήματα στις πεδιάδες και τα παράλια της Θεσπρωτίας και όχι να "αποκλειστεί" για μερικούς αιώνες στα κακοτράχαλα βουνά της, ώσπου (με εδραιωμένη πια την οθωμανική κυριαρχία και όχι τη ρευστότητα της εποχής της εισόδου) να εμφανιστεί ξανά δυναμικά και να διεκδικήσει το "ζωτικό της χώρο".

Αν τελικά το τοπωνύμιο Σούλι είναι προσωπωνύμιο τίποτα δεν αποκλείει άλλοι αρχηγοί, να έδωσαν το όνομά τους σε διαφορετικά σημεία. Έτσι το αιματοσυγγενικό σύνολο (συγγενικές φάρες) που κατέλαβε στην αρχή το οροπέδιο του Σουλίου, άργησε να επιβληθεί στους προγενέστερους κατοίκους και να επιβληθεί σταδιακά σε όλη την περιοχή. Έτσι μπορούν να εξηγηθούν οι επιβιώσεις των σλαβικών ονομάτων των γειτονικών χωριών. Η θεωρία που θέλει τους Σουλιώτες να ενισχύονται από τους "καταπιεσμένους χριστιανούς" των γύρω χωριών αντιβαίνει στην πανάρχαια πρακτική, να αντιμετωπίζονται οι νεοφερμένοι ως εισβολείς σε έναν φτωχό τόπο, ο οποίος ούτε τους ίδιους τους κατοίκους του δεν μπορεί να θρέψει.[53]

Η μόνη περίπτωση κατα την οποία θα μπορούσαν στο Σούλι να εισβάλουν μαζικά νέοι κάτοικοι, είναι μετά την επανάσταση του Διονύσιου του Φιλόσοφου (1611) όταν εκατοντάδες μαχητές που έλαβαν μέρος στο κίνημα, πήραν τα βουνά για να γλυτώσουν από την εκδίκηση των Οθωμανών[54]. Η περιοχή του Σουλίου ίσως έτσι "εμπλουτίστηκε" αναγκαστικά, από νεοφερμένους κατοίκους της ευρύτερης περιοχής της Παραμυθιάς.[55]

Αν λοιπό προσπαθήσουμε να ανακεφαλαιώσουμε τον κυκεώνα των απόψεων για την ονομασία του Σουλίου, θα μπορούσαμε να χωρίσουμε τις υποθέσεις σε βασικές κατηγορίες:

 1. Το Σούλι είναι αρχαίο όνομα και οφείλεται στους Σελλούς, στους Συλίονες ή το Σύλιον.

 2. Το Σούλι είναι προσωπωνύμιο: α' Τούρκικης προέλευσης. Οι Σουλιώτες σκότωσαν τον ιδιοκτήτη της περιοχής ή τον σφετεριστή της και ονόμασαν το Σούλι από το δικό του όνομα. β' Αλβανικής προέλευσης. Ο αρχηγός της φάρας λεγόταν Σούλης, που σημαίνει 'ψηλός' , 'λεβέντης' κι απο αυτόν πήρε το όνομα η περιοχή.

γ' Ελληνικής προέλευσης Αθανασούλης < Σούλης.

3. Το Σούλι είναι αλβανικό εδαφωνύμιο και σημαίνει 'βίγλα' 'σκοπιά' λόγω της θέσης του πάνω σε ψηλή κορυφή. β' Το εδαφωνύμιο μπορεί να προέρχεται από το σχήμα της κοιλάδας (Sul-i =κορύτος). γ' Το εδαφωνύμιο αυτό μπορεί να προέρχεται από την αρχική κοιτίδα (Σουλανά). δ' Το εδαφωνύμιο μπορεί να είναι λατινικό και να σημαίνει 'ψηλά εκεί'. ε' Το εδαφωνύμιο να είναι σλάβικο και να σημαίνει 'ψηλή κορυφή'.

4. Το Σούλι προέρχεται από τον αγώνα των κατοίκων του που δεν υποτάχθηκαν.

Αρχαίο όνομα, προσωπωνύμιο, εδαφωνύμιο ή χαρακτηριστικό των κατοίκων;

Για το αρχαίο όνομα απάντησε ήδη ο Περραιβός. Η μαζική εξαφάνιση των αρχαίων ονομάτων μας κάνει εξαιρετικά επιφυλακτικούς στη ρομαντική αυτή υπόθεση.

Αλβανικό εδαφωνύμιο: Η παρατήρηση της Β. Ψιμούλη που αναφέρθηκε πιο πάνω ότι "...Στην πραγματικότητα, κανείς από τους τέσσερις οικισμούς δεν βρίσκεται σε ορεινή κορυφή. Αντίθετα, όλοι είναι κτισμένοι σε σχετικά χαμηλό υψόμετρο στις πλαγιές της οροσειράς κατά μήκος ενός στενού οροπεδίου...Ο οικισμός Σούλι δεν βρίσκεται σε περίοπτη θέση, η οποία να δικαιολογεί τον χαρακτηρισμό της σκοπιάς και βίγλας στον χώρο της εποπτείας του. Η απόδοση επομένως, του ονόματος Σούλι στην περιοχή, δεν προήλθε από την αναγνώριση του τοπίου..." φαίνεται πολύ λογική. Η θεωρία του Μαμμόπουλου για τις κορύτες των βοσκών προσκρούει στα τοπωνύμια Κορύτιανη και Κορίστιανη του ευρύτερου χώρου. Οι Αλβανοί κάτοικοι διατήρησαν τη σλάβικη ονομασία. Η άποψη του Γ. Παρόλα ότι το Σούλι έχει λατινική προέλευση επειδή οι Βενετοί έστειλαν φρουρά στο κάστρο της Κιάφας για να προασπίσουν τα συμφέροντά τους στην περιοχή βασίζεται σε μια υπόθεση που δε στηρίζεται σε κανένα απολύτως στοιχείο. Τίποτα δεν δείχνει ότι οι Βενετοί σε τόσο πρώιμη περίοδο ασχολήθηκαν με την συγκεκριμένη περιοχή. Την υπόθεση των Σουλανών απέρριψε ορθά ο Σαρηγιάννης.

Για τον αγώνα των κατοίκων η απάντηση είναι βασισμένη στην ύπαρξη του Σουλίου το 1550, το οποίο πλήρωνε κανονικά τους φόρους του. Η αντίσταση των κατοίκων (στην τοπική εξουσία) ξεκίνησε πολύ αργότερα ώστε να λάβει από αυτή το όνομα η περιοχή.[56]

Απομένει η θεωρία του προσωπωνύμιου: Θα πρέπει από την αρχή να απορρίψουμε το Αθανάσιος > Αθανασούλης > Σούλης. Αν το Σούλι δημιουργήθηκε από τους Αλβανούς είναι πιο πιθανή η θεωρία του 'ψηλού' Σούλη, αρχηγού της φάρας που έδωσε το όνομά του στην περιοχή.  Βέβαια η άποψη της Ψιμούλη που θέλει το ίδιο πρόσωπο σε όλους τους οικισμούς με το όνομα Σούλι είναι αρκετά απίθανη.

Η συγκεκριμένη φάρα δεν φαίνεται να διέθετε τόση αστείρευτη ενέργεια.

 Ήδη η δημοσίευση του Οθωμανικού φορολογικού μητρώου του 1551 τίναξε στον αέρα όλες τις θεωρίες για την ίδρυση του Σουλίου! Βέβαια η βασική ιδέα για την Αλβανική καταγωγή των Σουλιωτών (κι όχι των πρώτων κατοίκων της περιοχής) συνεχίζει να ισχύει θα πρέπει όμως να επανεξεταστεί η θεωρία που θέλει τους επήλυδες να εξουσιάζουν από την αρχή το οροπέδιο και να δίνουν ονόματα στην περιοχή. Η βαθιά έρευνα της κατάστασης που επικρατούσε πριν η αλβανική ομάδα διεισδύσει στο χώρο θα μας αποκαλύψει τη στιγμή της δημιουργίας...

---

[1] Βλ. Ψιμούλη, Σούλι, σ. 11.

[2] Balta, Oğuz, Yaşar, Ottoman Thesprotia, σ.371.

[3] "...Δυστυχώς τα τουρκικά και βενετικά αρχεία που θα ήταν ιδιαίτερα διαφωτιστικά, ή χάθηκαν ή απλώς είναι απρόσιτα..."Σαρηγιάννης, Δημιουργία, σ. 5.

 [4] Ψιμούλη, Σούλι, σ. 135. Ο Γ. Καραμπελιάς, σε πολύ νεότερη έκδοση (2011) γράφει: "...Γύρω στα 1600 πολλοί χριστιανοί... ίδρυσαν το χωριό Σούλι..." (Ζάλογγο σ. 23).

[5] Υπάρχει η αντίθετη άποψη του Φουρίκη ο οποίος ερμηνεύει τη Σαμονίβα (ίσως) από την αλβανική λέξη 'κρανιά'.

[6] Κραψίτης, κλπ, Τσώλης, Ολοκαύτωμα, σ. 31,32. Καραμπελιάς, Ζάλογγο σ. 23.

[7] Ψιμούλη, Σούλι, σ.

[8] Γούδας, Βίοι, (σε Οικονόμου, Σουλιώτες, σ. 12), Μπενέκος, Σουλιώτες, σ. 39.

[9] Πολίτη, Σούλι, σ. 43. Η ίδια ερευνήτρια, παρόλα αυτά θεωρεί ότι "...Το Σούλι, αναπτύχθηκε σε μία από τις φυσικές διαβάσεις που από την προϊστορική εποχή μέχρι σήμερα συνέδεαν τις ακτές του Ιονίου με το εσωτερικό της Ηπείρου. Από την άποψη αυτή η περιοχή του Σουλίου βρισκόταν πάντα σε επίκαιρη θέση και ήταν επόμενο να υπήρχε σ' αυτή κάποια οικιστική κατάσταση..." στο ίδιο, σ. 43.

[10] Η Ψιμούλη (Σούλι, σ. 147-148) παρότι παρατηρεί ότι πολλά από τα τοπωνύμια της περιοχής έχουν σλαβική ή βλάχικη προέλευση (Ζαβρούχο, Μούργκα, Σκάπετα, Κορίστιανη και Γλαβίτσα) κι ότι από το τετραχώρι οι δυο οικισμοί έχουν σλαβική προέλευση (Σαμονίβα και Αβαρίκο) ωστόσο επιμένει στη άποψη ότι οι Σουλιώτες ήταν οι πρώτοι οικιστές του χώρου θέτοντας το Σούλι ως τον αρχικό οικιστικό πυρήνα. "...Ο κεντρικός πυρήνας της σουλιωτικής περιοχής, άνυδρος, δύσβατος και άξενος δεν πρέπει να κατοικήθηκε πριν από την εμφάνιση της αλβανικής μεταναστευτικής ομάδας..." (σ. 149).

 Στη συνέχεια παραδέχεται ότι "...η προς τα Σκάπετα βόρεια επέκταση δεν ήταν δυνατή, λόγω προγενέστερων εγκαταστάσεων εκεί άλλων ποιμενικών ομάδων. Αντίστοιχες μικρο-εγκαταστάσεις ενδεχομένως να υπήρχαν στη Σαμονίβα και τον Αβαρίκο και πιθανόν αυτός να ήταν ένας από τους λόγους καθυστέρησης του εποικισμού των συγκεκριμένων περιοχών. Οι εν λόγω ποιμενικές ομάδες εκτοπίστηκαν ή αφομοιώθηκαν..." (σ. 151). Ένας από τους λόγους που μας βεβαιώνει ότι τα γειτονικά Σκάπετα κατοικούνταν πριν τους Σουλιώτες κι ότι ήρθαν σε σύγκρουση μαζί τους, είναι και το γεγονός ότι δεν ανήκαν ποτέ στο τετραχώρι, ούτε στο εφταχώρι αλλά στα παρασουλιωτοχώρια."...Τα τέσσαρα των Σκαπάτων... χωρία ...φόρον υποτελείας απέτιον εις την πατριάν του Μπούσμπου..." Λαμπρίδης, Ηπειρωτικά, τ. Β΄τχ. 8 σ. 26-27. Ο Γ. Σαρηγιάννης θεωρεί τη σχέση του τετραχωρίου (ακόμα και με τα χωριά του επταχωρίου) καθαρή σχέση υποτέλειας. Δημιουργία, σ. 33.

[11] Βέβαια υπάρχουν και αυτοί που είναι απολύτως βέβαιοι: "...Ουδεμία αμφισβήτησις χωρεί περί της Ελληνικότητος των Σουλιωτών. Μαρτυρούν τούτο και τα ονόματα των χωρίων της Συμπολιτείας των, καθαρώς Ελληνικά..." Οικονόμου, Σούλι, σ. 12.

[12] Ο Ι. Λαμπρίδης γράφει: "...Εις την φύσει οχυράν εκείνην φάραγγα του Σούλη...δεν εισήλασαν και κατά πατριάς εσκήνωσαν πρώτοι Αλβανοί, διότι η ύπαρξις ερειπίων Πελασγικών τιχών εις Γόρανα παρά το Σούλη...αι εν τη περιοχή του Σούλη Ελληνικαί ονομασίαι, το γλυκύ κλίμα και αι άφθονοι προς βοσκήν γαίαι αυτού κατά τε το θέρος και τον χειμώνα πείθουσιν έκαστον ότι η περιοχή αύτη κατωκείτο ού μόνον επί των αρχαίων Ελλήνων, αλλά και επί της επιδρομής των επηλύδων, το δ' όνομα Αβαρίκος και Αβάρων ίσως αυτόθι εγκατάστασιν υποκρύπτει και μαρτυρεί. Πολλαί δε Σλαβικαί ονομασίαι, οίον Μαμάκου, Σαμονίβα (μονοχώραφον), Ζαβρούχον (περιοχή όπισθεν ορέων) τεκμηριούσι την εγκατάστασιν τοιούτων αποικιών..." Λαμπρίδης, Ηπειρωτικά, τ.Β΄ τχ. 3, σ.23.

[13] Η άποψη που επικρατεί είναι ότι από τον αρχικό οικισμό Σούλι, προέκυψε το τετραχώρι. Καραμπελιάς, Ζάλογγο, σ. 164.

[14] Ο Γ. Παρόλας (Γη Θεσπρωτών, τ. Α΄σ. 170) χωρίς να αναφέρει την πηγή γράφει: «…το περίφημο χωριό Σούλι έχει σλαβική προέλευση και σημαίνει “ψήλωμα” “χωριό σε ψηλή κορφή”..." Ο ίδιος ερευνητής, καταλήγει τελικά ότι το τοπωνύμιο έχει λατινική προέλευση.

[15] Φουρίκης, Σούλι, σ. 416-7, Ψιμούλη, Σούλι, σ. 138.

[16] Φουρίκης Σούλι, σ. 416-7 "...εφ' όσον δ' ουδείς δύναται ν' αμφισβητήσει ότι οι πρώτοι κατοικήσαντες επί των ηρωικών ορέων ήσαν Αλβανοί, ως νομίζομεν, δεν δύναται ν' αρνηθή επίσης ότι η αρχή της λέξεως δέον να ζητηθή εις την αλβανικήν γλώσσαν..."

[17] Ψιμούλη, Σούλι, σ.16 "...Η αλβανική προέλευση των Σουλιωτών, καθώς μαρτυρείται από τις πηγές, θεωρήθηκε δεδομένη..."

[18] "...Το κοινωνικό καθεστώς τους συνηγορεί υπέρ της αλβανικής, περισσότερο, καταγωγής τους, δεδομένου ότι το ελληνικό στοιχείο, είχε ήδη ξεπεράσει τη γενεαρχική δομή, και αν υπήρχε ανάγκη μετανάστευσης, θα έφευγε σε μεγάσλες πόλεις, ή σε αμιγείς ελληνικούς ορεινούς οικισμούς, π.χ. το Κεντρικό Ζαγόρι, ή το Βουλγαρέλι και την περιοχή του..." Σαρηγιάννης, Δημιουργία, σ. 19.

[19] Σήμερα, εκτός από την συγκεκριμένη περιοχή, ονομάστηκε αρχικά όλη η ευρύτερη περιοχή Επαρχία Σουλίου και πρόσφατα Δήμος Σουλίου. Επίσης, η οροσειρά που εκτείνεται ανατολικά των οικισμών, ονομάστηκε στα νεώτερα χρόνια Όρη Σουλίου.

[20] Pouqueville, τ.Β΄σ.210-11, 222,228,230.

[21] Hughes, 1830, τ. Β΄σ. 139.

[22] Φιλήμων, 1859, τ. Β΄σ. 346. Με την άποψη αυτή συμφωνεί και ο Κ. Καραμούτσος ο οποίος γράφει: "...Πιο δόκιμη και ιστορικά αποδεκτή φαντάζει η θεωρία, ότι δηλαδή Σούλιον εστί το αρχαίον Σύλιον. Και είναι το Σύλιον αυτό που οι Αλβανοί της Ηπείρου παρονόμασαν συνολικά Κακοσούλι με την έννοια του ανδρείου και ακαταμάχητου Σουλίου. Η άποψη αυτή ετυμολογικά βρίσκεται κοντά με το Σελλοί, που ήσαν ιερείς του Μαντείου της παρακείμενης αρχαίας Δωδώνης, από το όνομα των οποίων πιθανόν να προέκυψε το τοπωνύμιο Σούλι και οι κάτοικοί του να ονομάστηκαν Σουλιώτες..." (Γενεαλογίες, σ. 74).

[23] Λάμπρος Κουτσονίκας, Γενική Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως, Αθήναι, 1863 (τομ. 1, σ. 2 κ.ε.) σε Φουρίκης, Σούλι, σ. 411.

[24] Περραιβός, 1956, σ. 44. Οι αρχαιολογικές έρευνες έχουν εντοπίσει λείψανα μικρού πολυγωνικού τείχους στη θέση "Ελλένικα-Μαμάκου" και υπάρχει πιθανότητα για την ύπαρξη ατείχιστης κώμης μέσα στο ίδιο το Σούλι. (Δάκαρης, Θεσπρωτία, σ. 133, Μουσελίμης, Αρχαιότητες, σ. 51,52,53). Ο Σ. Μουσελίμης αναφέρει επίσης λείψανα ατείχιστου οικισμού στην ανατολική πλαγιά του Κουγκίου. Μουσελίμης, Λάκκας, σ. 8 και υποθέτει αρχαίο κάστρο στην κορυφή του Λόφου, Μουσελίμης, Αρχαιότητες, σ. 53.

[25] Ο Φουρίκης (Σούλι, σ. 414) υποπτεύεται τον Περραιβό ότι δημιούργησε την παράδοση.

[26] Περαιβός, 1956, σ. 37. Ο Γ. Μπενέκος (Σουλιώτες, σ. 37) αντικρούοντας την άποψη του Περαιβού, γράφει: "...Η εξήγηση αυτή του Περραιβού δεν είναι σωστή, για τούτο τον απλούστατο λόγο: Με τ' όνομα Σούλι υπάρχουν χωριά και σ' άλλα μέρη της Ελλάδας -στην Αττική, στην Αρκαδία, στην Κορινθία, στην Ήλιδα,- χωρίς νάχουν καμιά σχέση με το Σούλι της Ηπείρου, χωρίς δηλ. να χτίστηκαν από Σουλιώτες που φύγανε από το Σούλι. Πρέπει τότε να δεχτούμε πως στο καθένα απ' αυτά σκοτώθηκε κάποιος Τούρκος που λεγόταν Σούλης;..." Ο Γ. Σαρηγιάννης γράφει: "...Υπάρχει αμφιβολία για την τουρκική προέλευση του ονόματος Σούλλη, όπως και το γιατί να δοθεί το όνομα της περιοχής με το όνομα φονευθέντος εχθρού..." Δημιουργία, σ. 22.

[27] Γούδας, Βίοι, (σε Οικονόμου, Σούλι, σ. 12-13). Ο Κ. Μπίρης αντικρούει την άποψη αυτή του Γούδα στο Αρβανίτες, σ. 287.

[28] Ψιμούλη, Σούλι, σ. 138.

[29] Λαμπρίδης, Ηπειρωτικά, τ.Β΄ τχ. 3, σ.22.

[30] Τσίλης, Σούλι, σ. 42.

[31] Φουρίκης, Σούλι, σ. 417. "...Ούτε λοιπόν οι Σελλοί ούτε οι Συλίονες ούτε το Σύλιον, αλλ' ούτε και ο Σούλης έδωσαν το όνομα...αλλά η παρατήρησις και σκόπιμος χρησιμοποίησις μιας του εδάφους παραλαγής..." σ. 420.

[32] Φουρίκης, Σούλι, σ. 419. Σύμφωνα με τον Γ. Σαρηγιάννη (Δημιουργία, σ. 24) σχεδόν όλα τα τοπωνύμια με την ονομασία Σούλι είναι σε θέση που δικαιολογούν την έννοια της Βίγλας, σκοπιάς και σε περιοχές με έντονο αλβανικό εποικισμό.

[33] Σούλης, λήμμα Σούλι στη Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια Πυρσού.

[34] Μπενέκος, Σουλιώτες, σ. 38.

[35] Μαμμόπουλος, Ήπειρος, σ. 32. Η παρατήρηση του Μαμμόπουλου βρίσκει σύμφωνο το δάσκαλο Φώτη Αθανασίου από την Ποταμιά, βαθύ γνώστη της αρβανίτικης γλώσσας της περιοχής.

[36] "...Τέλος, θα πρέπει να σημειωθεί η δυσχέρεια, ειδικότερα μέσα στην ίδια την αλβανική γλώσσα, που μιλιόταν σε ευρύτατη περιοχή, από το Κοσσυφοπέδιο ως τη Μάνη χωρίς αλφάβητο και γραπτή φιλολογία, με πλήθος παραλλαγές και διαλέκτους..." Σαρηγιάννης, Δημιουργία, σ. 46-47. Ο Μπίρης (Αρβανίτες, σ. 322) γράφει: "...οι αλβανόγλωσσοι της Αττικής με δυσκολία μπορούσαν να συνεννοηθούν με τους αλβανόγλωσσους της Πελοποννήσου ή της Βοιωτίας, το ίδιο συνέβαινε με τους αλβανόγλωσσους των άλλων περιοχών...Ένας Αρβανίτης από τα Μεσόγεια μιλούσε διαφορετικά από έναν Μενιδιάτη..."

[37] Γιοχάλας, Λεξικόν, σ. 72.

[38] "...βλέπομε να επιζούν ταυτόχρονα πατριαρχικές δομές και φεουδαλικές, οι μεν κρατώντας τις ρίζες τους από την όχι και τόσο μακρινή παράδοση των Αλβανών Τσάμηδων, από τους οποίους προέρχονταν, ή ακόμη περισσότερο των Γκέγκηδων της Δίβρης..." Σαρηγιάννης, Δημιουργία, σ. 34.

[39] Μουσελίμης Τοπωνύμια, σ. 57.

[40] Σαρηγιάννης, Δημιουργία, σ. 23.

[41] Μπαμπινιώτης, Λεξικό 2008, σ.1625.

[42] Οικονόμου, Οικωνύμια σ. 278.

[43] Π.Α.Σ(αλαπάντας) Σούλι, σ. 6. Την ίδια ακριβώς παράγραφο χρησιμοποιούν και οι Πομόνης, Μπετρόπουλος, Σουλίου, σ. 39.

[44] Ο Γ. Σαρηγιάννης  αντίθετα γράφει: "...Το σωστό είναι ότι τα 'Σουλανά' προέρχονται από την αλβ. σhουλανj = προσήλιο, συνηθισμένο όνομα για ορεινά χωριά (βλ. Κ. Χριστοφορίδης , Λεξικόν)..." Δημιουργία, σ. 13 και "...Σουλανά από την αλβ. λέξη σhουλανι στα γκέκικα και σhουλερι στα τόσκικα, που σημαίνει 'προσήλιο' (από το λατ. sole, ήλιος) κατά Χριστοφορίδη. Ο Πετρίδης όμως, συνδέει λαθεμένα την λέξη Σούλι με τα Σουλανά..." σ. 23.

[45] Πετρίδης, Σουλίου, 265 κ.ε. Ο Αραβαντινός (Χρονογραφία, τ. Β΄σ. 320) αναφέρει τους Σουλιάταις και του Σούλιου στη διοίκηση του Δελβίνου.

[46] Αθανασίου, Γραμματική, σ. 30.

[47] Παρόλας, Γη Θεσπρωτών, τ. Β΄, σ. 217.

[48] Ψιμούλη, Σούλι, σ. 141.

[49] Ψιμούλη, Σούλι, σ. 142-3. Η ερευνήτρια υποθέτει ότι "...το όνομα Sul-i = δοκός, πάσσαλος, μπορεί να αποδιδόταν και σ' έναν ψηλό άνθρωπο και να χαρακτήριζε έτσι κάποιον ψηλό, το ντερέκι όπως λέμε ή τον λεβέντη, και με αυτή τη σημασία να γινόταν η χρήση του ονόματος ως παρωνύμιου..." σ. 146.

[50] "...μου ίπε ο πασάς να πας στου σούλη εγο του ηπα δεν πάνο..."..."και κήνησα την μεγάλη εβδομάδα και πήγα στου σούλη μέρες 27..." Ψιμούλη, Σούλι, σ. 143.

[51] Ο Αραβαντινός (Χρονογραφία, τ. Β΄σ. 320) αναφέρει το Σούλι Πολυχρόνη -Σούλι Ντίνου ή Σουλόπουλο σήμερα- και το Σούλι Μπιμπρίμπεη -μικρό Σουλόπουλο σήμερα- στα Κούρεντα.

[52] Σουλιογιοργασοί και Σουλιοσακελλάριου στην Άρτα, Σουλιάτες στην Πρέβεζα, Σούλι στην Κορινθία, Σούλι στη Μεσσηνία, Σούλιο στη Λακωνία, Σούλι στην Αχαΐα, Σούλιο στην Ηλεία, Σούλι στην Αρκαδία, Άνω Σούλι και Κάτω Σούλι στην Αττική, Μικρό Σούλι και Νέο Σούλι στις Σέρρες, Άνω Σουλιμά και Κάτω Σουλιμά στη Μεσσηνία, Σούλικα στην έξω Μάνη. (Ψιμούλη, Σούλι, σ. 145)

[53] Ο Κ. Καραμούτσος γράφει: "... οι Σουλιώτες ...με την ιδιότητα και τα ανόθευτα στερεότυπα της ποιμενικής εποικιστικής ομάδας...είχαν γεναρχική συγκρότηση. Με αυτή ως βάση τους δόθηκε η ευκαιρία να συγκροτήσουν ομογενές κοινωνικό σύνολο, που δρούσε σχεδόν απαγορευτικά έναντι της εισόδου ξενων στους κόλπους του για λόγους συνδεομένους με τη διατήρηση βασικών μηχανισμών λειτουργίας της αρχικής τους ομάδας..." Γενεαλογία, σ. 134.

[54] Ο Κ. Πανταζής, Σουλιώτες, σ. 36 γράφει: "...Από τους διαφυγόντες κατα την διάλυσιν της ανταρσίας [του Διονυσίου] , οι ζωηρότεροι κατέφυγαν στα αγριόβουνα της Μούργκας, όπου μεταξύ 1590-1610 είχαν εγκατασταθή σε καλύβες, οι πρώτοι ελεύθεροι Έλληνες της περιοχής που είχαν επαναστατήσει το 1586..."  Βλ. επίσης Καραμούτσιος, Γενεαλογίες, σ. 79 και Καραμπελιάς, Ζάλογγο σ. 23.

[55] Οι Κ. Πανταζής και Κ. Καραμούτσος, προσθέτουν και τους μαχητές των αρματωλών Πούλιο Δράκου και Μαλάμου, οι οποίοι στα 1585-1586 επανεστάτησαν, κατέλαβαν την Άρτα και βάδισαν εναντίον των Ιωαννίνων.  Τα επώνυμα των αρματολών αναφέρονται στις φάρες του Σουλίου. (Πανταζής, Σουλιώτες, σ. 35 και Καραμούτσος, Γενεαλογία, σ. 79).

[56] Αν στο Σούλι κατέληξαν τελικά οι επαναστατημένοι αρματολοί και οι άντρες του Διονυσίου, αυτό μπορεί να εξηγήσει την αλλαγή της κατάστασης και τη μετατροπή ενός συνηθισμένου οικιστικού συνόλου σε εστία αντίστασης στην τοπική εξουσία.