Τοπωνυμικά παράδοξα

Από το βιβλίο του Δ. Καμπούρογλου, ΤΟΠΩΝΥΜΙΚΑ ΠΑΡΑΔΟΞΑ, Εστία, Αθήναι 1920, σας μεταφέρω τα πολύ ενδιαφέροντα περί Φιλιατρών και Φιλιατών σσ. 22-28:

"...Ερωτά ο διαβάτης έναν κουφόν:

-Πού πάει αυτός ο δρόμος κουμπάρε;

Και ο κουφός απαντά:

-Σταφύλια τρώου.

Ο διαβάτης διηγήθη το πράγμα και διεδόθη τόσον τούτο, ώστε ωνομάτισεν και τον τόπον "Στα Φιλιατρά".

Σημειωτέον ότι αναγράφομεν ταύτα, όχι διά να εμπαίξωμεν πρόσωπα. Ο τρόπος αυτός του σκέπτεσθαι δια την προέλευσιν των τοπωνυμιών αποτελεί Σχολήν ακμάζουσαν ακόμη και τώρα. [Και τώρα!]

Αλλ' επανέλθωμεν εις τα Φιλιατρά. Περί αυτών προεβλήθη επίτέλους βάσιμος και σοβαρά γνώμη, ότι πρόκειται περί κτήσεως των Φιλιάτρων. Ούτως ηδύναντο να λεχθώσιν επίσης ταύτα και Φιλιατρέϊκα και Φιλιαράτα και Φιλιατράταις. Οικογένεια δε Φιλιάτρων απεδείχθη και εξ εγγράφου πηγής, ότι υπήρχεν εν Ελλάδι κατά το έτος 1262. Κατά της γνώμης ταύτης υπεβλήθη η ένστασις, ότι τα Φιλιατρά είναι λέξις καθαρώς Αλβανική, προελθούσ εκ του φίλγια, το οποίον σημαίνει νήμα, δεσμόν, φυλήν κλ.  Αλλά μήπως η ρίζα δεν είναι Ελληνική, Ελληνικωτάτη μάλιστα; Το ότι πολλαί γειτονικαί τοπωνυμίαι είναι Αλβανικαί και πολλοί κάτοικοι των μερών αυτών φέρουσιν Αλβανικά ονόματα, δεν εθεωρήθη σοβαρόν επιχείρημα, αφού είναι γνωστόν ότι Ελληνικώτατοι τόποι περικυκλούνται υπό Αλβανοφώνων.

Τα Φιλιατρά κατά την γνώμην ταύτην, σχετίζονται προς τους Φιλιάτες. Αλλά μήπως δεν υπάρχουν και εν Πελοποννήσω Φίλια, όπως δα και Ζαγορίτσα κοντά -κοντά μάλιστα;

Έχομεν δε, ως γνωστόν, και εις την Αττικήν το Ηπειρωτικής προελεύσεως Φιλιάτι. Εξ άλλου όμως εγράφη ότι υπάρχει εις την Σύρον το Ελληνικώτατον Φιλιατρόν. Ώστε εκ της φωνητικής ομοιότητος, ήτις πολλάκις και συμπίπτει απλώς, δεν είνε δυνατόν να καταρριφθή η Ελληνικότης της τοπωνυμίας των Φιλιατρών. Το περίεργον είνε, ότι η τύχη των Πελοποννησιακών Φιλιατρών, ως προς τας παραδοξολογίας περί του ετύμου των, παρακολουθεί και το Φιλιάτι και τους Φιλιάτες. Το της Αττικής λοιπόν Φιλιάτι σχετίζουν προς τους παναρχαίους Φιλαΐδας, τους Ηπειρωτικούς δε Φιλιάτες προς τον γαιοκτήμονα Τριανταφύλλην ή Φούλην (διατί όχι Φίλην ή Φίλιον;) δέχονται δε χάριν του Φούλη τούτου ότι η κομη ωνομάζετο παλαιότερον Φουλχάτες. Αείμνηστος καθηγητής του Πανεπιστημίου έγραψε τα παράδοξα ταύτα: «προς άρκτον κείται η πόλις Φιλιάται, όπερ όνομα εκείθεν δοκεί υπολείπεσθε- ου πόρρω κείμενον και ίσως εκ του αρχαίου Ιλίου (εθικ. Ιλιάται και μετά του διγάμματος Φιλιάται) γενέσθαι, α μοι δοκεί πιθανά μόνον, ουδ’ αν διϊσχυρισαίμην…κλπ.» […]

Ως προς τα Φιλιατρά, περί ων κυρίως ο λόγος, καίτοι αναγνωρίζομεν την σοβαρότητα της εκ των Φιλιάτρων προελεύσεως, εν τούτοις βλέποντες το Ηπειρωτοβριθές των μερών αυτών, κλίνομεν υπερ της γνώμης, ότι τα Φιλιατρά ήσαν αρχικώς Φιλιάτες –όνομα Ελληνικωτάτης και όχι Αλβανικής ρίζης- εις την Πελοπόννησον δε, συνεπεία γλωσσικών του τόπου παθήσεων, η εξακρίβωσις των οποίων δεν είναι έργων ημών, και κάποιας επιτραχύνσεως, ήτις παρατηρείται εκεί, ως π.χ. συνέβη και εις τα Καλάβρυτα, μετέπεσαν οι Φιλιάτες εις Φιλιατέϊκα και ταύτα εις Φιλιατρέϊκα και τέλος εις Φιλιατρά. […] Αλλά και η φραγκική προέλευσις του ονόματος δεν είναι δυνατόν ν’ απορριφθή αβασανίστως, διότι την Φιλάντρα (και Φιλιάντρα αντί του Φλάντρα) από τα Φιλιατρά δεν τα χωρίζει μεγάλη απόστασις..."

Και γεννάται το ερώτημα: «Τι εννοεί ο ποιητής;» Το μόνο σίγουρο είναι ότι θεωρεί ότι τα Φιλιατρά (όπως και πολλά άλλα πελοποννησιακά τοπωνύμια) ήταν πριν Φιλιάτες. (Αλλά αφήνει χώρο και για άλλες εκδοχές) «Ελληνικωτάτη» η ρίζα, αλλά δεν μας δίνει και πολλές πληροφορίες. Ίσως εννοεί τη λέξη «φιλιατρό» γράφοντας ότι «υπάρχει εις την Σύρον το Ελληνικώτατον Φιλιατρόν. Ώστε εκ της φωνητικής ομοιότητος, ήτις πολλάκις και συμπίπτει απλώς, δεν είνε δυνατόν να καταρριφθή η Ελληνικότης της τοπωνυμίας των Φιλιατρών». Άρα τα Φιλιατρά είναι πιο κοντά προς την αρχική ρίζα και οι Φιλιάτες πιο μακριά. Αν ισχύει αυτή η θεωρία θα πρέπει να δούμε κι ένα αρχικό «Φιλιατρά- Φιλιάτρες- Φιλιάτρι» και στα μέρη μας.

Έχω ξαναγράψει ότι το δικό μας Φιλιάτι χρωστάει την ύπαρξή του στα μεγάλα πούσια του. Το δερβένι από τη Σαγιάδα στα Γιάννενα, πέρασε αναγκαστικά από κει για ύδρευση. Άρα είναι πολύ ελκυστικό να αποδώσουμε στα φιλιατρά των πηγαδιών την αρχική ρίζα, αλλά αυτό προϋποθέτει ελληνόφωνους ονοματοδότες. (και στο Φιλιάτι της Αττικής η ονομασία έμεινε τελικά μόνο στο πηγάδι της περιοχής, ίσως στο μέρος απ’ όπου ξεκίνησε). Μέχρι την πανούκλα των αρχών του 19^ου αιώνα όμως, στο Φιλιάτι (ή Φιλιάτες) ζούσαν κυρίως αλβανόφωνοι και γύφτοι. Τα περί Φίλιου ας τα θεωρήσουμε γενεαλογικούς μύθους που κατασκευάστηκαν εκ των υστέρων.

Έχουμε πολύ δρόμο ακόμη για το …Φιλιάτι!