" Φάμανε το βόιδι και ποστάσαμαν στη νουρά. " "

Παρασκευή 28 Ιουλίου 2017

Τα...τέρατα του Καλαμά!

Ο Σκιάπους κι ο Στερνοκέφαλος στην Παναγία τη Ραδιώτισσα (Βροσύνα).

Ο Σκιάπους ο Στερνοκέφαλος ο Κυνοκέφαλος κι ένας Κένταυρος στη Μονή Μακραλέξη (Μουργκάνα)

Ο Στερνόφθαλμος ο Σκιάπους κι ο Κυνοκέφαλος,στο ναό του Αγίου Δημητρίου στη Βελτσίστα (Κληματιά)

Κυνοκέφαλος, Σκιάπους και άλλα τέρατα στην Αραχοβίστα (Λευκοθέα)


ΤΑ ΤΕΡΑΤΑ ΤΟΥ ΚΑΛΑΜΑ
                                     «Που δε Εκάτης, τα φοβερά και σκοτεινά φάσματα
                                      ή Δωδωναίας δρυός ληρήματα;»
                                                        Γρηγόριος ο Θεολόγος (PG 36, 340-2)

Όχι, δεν υπάρχουν τέρατα στον Καλαμά!
Υπάρχουν όμως στους παλιούς τοίχους των μοναστηριών, οι Στερνοκέφαλοι, οι Κυνοκέφαλοι κι οι Σκιάποδες.
Ένας Στερνόφθαλμος (τους αναφέρει ο Αισχύλος) υπάρχει  στη Βελτσίστα, αλλά μπορεί να παραφυλάνε κι άλλοι σε κάποια χαλάσματα αλλού...
Σ' όλη τη λεκάνη απορροής του μεγάλου ποταμού, υπάρχουν μόνο τέσσερις ναοί μ' αυτά τα συμπαθητικά …τέρατα:
 Η μονή Ραδιώτισσας στη Βροσύνα, η μονή Μακραλέξη στη Μουργκάνα πάνω απ΄τον Κοσοβίτικο, ο ναός του Αγίου Δημητρίου στη Βελτσίστα (Κληματιά) και ο ναός των Αγίων Πέτρου και Παύλου στην Αραχοβίτσα (Λευκοθέα).
Οι Κυνοκέφαλοι είναι συνηθισμένο θέμα στην εικονογραφία. Οι περισσότεροι μπορούν να αναγνωρίσουν τον Άγιο Χριστόφορο, με σώμα Ρωμαίου στρατιώτη και κεφάλι σκύλου. Ακόμα κι οι Στερνοκέφαλοι είναι γνωστοί. Σε πολλές εικόνες οι αρχάγγελοι φοράνε θώρακες που έχουν τη μορφή προσώπου, αλλά τα τέρατα αυτά συνήθως απεικονίζονται γυμνά και χωρίς…κεφάλι. Το πρόσωπό τους βρίσκεται στο στέρνο τους, εξ ου και το όνομά τους. Οι Στερνόφθαλμοι έχουν μόνο μάτια στο στήθος. Το πώς έτρωγαν δεν απασχόλησε τους ζωγράφους…
Οι σκιάποδες όμως είναι σπάνιοι και περίεργοι: "Εν Λιβύη έθνος, πλατείς έχον τους πόδας, οι εν τω καύματι εκ των ποδών εαυτοίς σκιάν ποιούσι. παρά τον δυτικόν ωκεανόν. προς τη κεκαυμένη ζώνη" μας πληροφορεί γι αυτούς το Λεξικό Σούδα.
Πρώτη φορά τους αναφέρει ο Ψευδο-Σκύλαξ στα τέλη του 6ου αι. π.Χ. ενώ ο Κτησίας ο Κνίδιος αργότερα τους τοποθετεί στην Ινδία: «...  μια άλλη φυλή ανθρώπων, που είναι γνωστοί ως Μονόκωλοι και έχουν μόνο ένα πόδι, αλλά μπορούν να πηδούν με εκπληκτική ευκινησία. Οι ίδιοι ονομάζονται και Σκιάποδες, επειδή συνηθίζουν να ξαπλώνουν ανάσκελα σε συνθήκες ακραίας ζέστης και να προστατεύονται από τον ήλιο με τη σκιά του ποδιού τους.» Στο Μυθιστόρημα του Μεγάλου Αλεξάνδρου, του Ψευδοκαλλισθένη, ο Μακεδόνας βασιλιάς, δίνει φοβερές μάχες στα πέρατα του κόσμου, μ' όλα αυτά τα τρομακτικά πλάσματα...
Άλλο που δεν ήθελαν οι Ρωμαίοι, να ενώσουν την ελληνοϊνδική φαντασία με τη δική τους! Ο Στράβων κι ο Πλίνιος ο Πρεσβύτερος κι ένα σωρό άλλοι, συνεχίζουν την ιστορία προσθέτοντας ακόμα πιο περίεργα όντα στον κατάλογο του φανταστικού.
Οι χριστιανοί συγγραφείς είναι πιο επιφυλακτικοί κι έτσι ο Άγιος Αυγουστίνος μαζί με τον Ισίδωρο της Σεβίλλης ("Περί τεράτων"), αποδίδουν την ύπαρξη των τεράτων στο ευρύτερο σχέδιο του δημιουργού! Ο Θωμάς ο Ακινάτης υποστήριξε ότι τα τέρατα ήταν θαυμαστά, διότι έδειχναν τη θεϊκή δύναμη. Ο Μεσαίωνας είχε γόνιμο έδαφος για το αλλόκοτο κι έτσι οι Σκιάποδες εμφανίζονται στη Σάγγα του Ερρίκου του Ερυθρού στους ...Βίκινγκς!
Οι σταυροφορίες μαζί με τα ταξίδια του ριψοκίνδυνου Βενετσιάνου Μάρκο Πόλο,  έδωσαν νέα ώθηση στην αναζήτηση των τρομακτικών όντων στις άκρες της οικουμένης.
Και ξαφνικά, όλες αυτές οι τερατόμορφες φυλές , απέκτησαν το βασιλιά τους. Τον Ιωάννη τον Πρεσβύτερο, ένα χριστιανό ηγεμόνα πίσω από τις πλάτες των απίστων. Λίγο πραγματικός, περισσότερο φανταστικός, ο Ιωάννης έστειλε…επιστολή στον βυζαντινό αυτοκράτορα Μανουήλ Κομνηνό, μιλώντας του για τα μυθικά πλούτη του και τα τερατόμορφα στρατεύματα του. (Η πρώτη αναφορά  εμφανίστηκε το 1145, στα χρονικά του Όθωνα, που ήταν απεσταλμένος του Πριγκιπάτου της Αντιόχειας προς τον Πάπα Ευγένιο Β´. Εκεί υπήρχαν αναφορές για ένα χριστιανό βασιλιά της ανατολής, τον Ιωάννη τον Πρεσβύτερο που είχε νικήσει τους Πέρσες).
 Μπορεί οι σιδερόφραχτοι σταυροφόροι να μην κατάφεραν να απελευθερώσουν τους Άγιους τόπους από το ζυγό των απίστων, αλλά θα το έκαναν οι κυνοκέφαλοι του απέθαντου Ιωάννη πολεμώντας τους Άραβες αυτή τη φορά.
 Οι δυτικοευρωπαίοι είχαν πια μια απαντοχή, ενώ οι Βυζαντινοί που «έλαβαν» την επιστολή,  δεν γνώριζαν τίποτε γι αυτήν (δεν σώζεται κάποια μορφή της στα ελληνικά, οπότε μάλλον γράφτηκε απευθείας στα λατινικά).
Ποιός πλαστογράφος σκέφτηκε να κατασκευάσει τον Ιωάννη τον Πρεσβύτερο, το βασίλειο, τα πλούτη του και τα…τέρατά του; Όποιος και να ‘ταν, ήταν τόσο καλός, που έπεισε τον αντίστοιχο βασιλιά της Πορτογαλίας Μανουήλ (Dom Manuel) να τον…ανακαλύψει στην Αιθιοπία το 1521. Πανευτυχής ο βασιλιάς, έγραψε με τη σειρά του μια επιστολή στον Πάπα Λέοντα τον Ι για να του ανακοινώσει την επιτυχία του!
Πίσω στα Βαλκάνια, οι Σκιάποδες, οι Στερνοκέφαλοι κι οι Κυνοκέφαλοι, βρήκαν επιτέλους έναν πραγματικό χώρο στους τοίχους των μοναστηριών.
 Την μονοδιάστατη αυτή πατρίδα τους την εξασφάλισε ένας πανάρχαιος βασιλιάς, ο ….Δαβίδ!
Θέλοντας να υμνήσει τον Κύριο, έγραψε τους Ψαλμούς και στους «Αίνους» αναφέρει:
«Αινείτε τον Κύριον εκ της γης, δράκοντες και πάσαι άβυσσοι·         
πυρ, χάλαζα, χιών, κρύσταλλος, πνεύμα καταιγίδος, τα ποιούντα τον λόγον αυτού           
τα θηρία και πάντα τα κτήνη, ερπετά και πετειν πτερωτά ·» Ψαλμοί Δαβίδ 148
Η παράσταση των Αίνων (από την επανάληψη του ρήματος αινείτε) ξεκίνησε από τα εικονογραφημένα ψαλτήρια του 11ου αιώνα και τον 14ο αιώνα πέρασε στις τοιχογραφίες των εκκλησιών. Τον 16ο αιώνα εμπλουτίστηκε με στοιχεία της καθημερινότητας αλλά και της φαντασίας.
Η σύνθεση αποτελείται από τον Χριστό παντοκράτορα στο κέντρο και περιμετρικά τα εννέα τάγματα των αγγέλων που περιβάλλονται με τη σειρά τους από δώδεκα ζώδια. Ο κύκλος της ζώνης των υδάτων χωρίζει  τον αόρατο από τον γήινο κόσμο. Φυτά και ζώα καθώς και οργανωμένες ομάδες ανθρώπων πλαισιώνουν τον δημιουργό. Εδώ έχουν τη θέση τους και τα τέρατα: Δράκοντες, Γρύπες, Κένταυροι, Σειρήνες με διχαλωτές ουρές, συναναστρέφονται τα γνωστά και τα εξωτικά ζώα του υπαρκτού κόσμου.  
Όμως ξεφύτρωσαν σαν τα μανιτάρια και κάποια άλλα τέρατα στους μουχλιασμένους σκοτεινούς τοίχους  από τη λεγόμενη «Σχολή των Θηβών»:
 Η παλαιότερη απεικόνιση Σκιάποδα και Στερνοκέφαλου στον ελλαδικό χώρο, βρίσκεται στην Ήπειρο, στον Άγιο Δημήτριο Βελτσίστας 1558-1560, και είναι έργο των αδελφών Φράγγου και Γεωργίου Κονταρή από τη Θήβα.
Τι είχαν στο νου τους τα δυό αδέρφια, όταν αποφάσισαν να προσθέσουν στην εικονογράφηση των «Αίνων» τα δυο παράξενα τέρατα; Διάβαζαν μήπως κάποια έκδοση από το μυθιστόρημα του Μεγάλου Αλεξάνδρου; Το σίγουρο είναι, ότι η ιδέα ήρθε ως αντιδάνειο από τη δύση. (Οι Κυνοκέφαλοι δεν είχαν φύγει ποτέ από την εκκλησιαστική εικονογραφία).  
Λίγο αργότερα τα αδέρφια θα ζωγραφίσουν τις ίδιες μορφές στη Μονή Φιλανθρωπινών στο νησί των Ιωαννίνων και πριν τελειώσει ο αιώνας (1599) ο Σκιάποδας με την παρέα του, θα σκαρφαλώσουν στις απότομες πλαγιές της Μουργκάνας ως τη Μονή Μακραλέξη παίρνοντας ζωή από τα χέρια των ζωγράφων Νικολάου και Μιχαήλ από το Λινοτόπι.
 Ακολουθεί η απεικόνιση (1631)στο μοναστήρι της Παναγίας των γκρεμών (Ραδιώτισσα) στη χαράδρα του Ζαλογγίτικου και (για τη λεκάνη απορροής του Καλαμά) η τελευταία  φορά που ο Σκιάπους υψώνει το μοναδικό του πόδι για να προφυλαχτεί από τον ήλιο, είναι στην Αραχοβίτσα (Λευκοθέα) στο ναό των Αγίων Πέτρου και Παύλου (1778).

Κλείνοντας, θα μπορούσαμε να απαντήσουμε στο ερώτημα του Γρηγορίου που παραθέσαμε στην αρχή:
Που δε Εκάτης, τα φοβερά και σκοτεινά φάσματα;
Στους νάρθηκες των εκκλησιών!                                           

Δεν υπάρχουν σχόλια: