ΨΥΧΟΣΤΑΣΙΑ ΚΑΙ ΚΗΡΟΣΤΑΣΙΑ

               ΨΥΧΟΣΤΑΣΙΑ ΚΑΙ ΚΗΡΟΣΤΑΣΙΑ

 Ψυχοστασία: Το ζύγισμα της ψυχής μετά θάνατον.  Ανάλογα με το βάρος των αμαρτημάτων η ψυχή θα ανταμειφθεί ή θα τιμωρηθεί.

Κηροστασία: Η ζύγιση (από τον Δία ή αργότερα τον Ερμή) των κηρών (των ειδώλων) των πολεμίων (των Αχαιών και των Τρώων, του Αχιλλέα και του Έκτορα, του Αχιλλέα και του Μέμνονα) πριν το θάνατό τους, για να δουν οι θεοί ποιοι ή ποιος θα πεθάνει.

 Ανεξάρτητα από το πότε εισήχθησαν οι όροι στην αρχαία ελληνική γραμματεία, βλέπουμε ότι υπάρχει διαφορά μεταξύ της «κηροστασίας» και της «ψυχοστασίας». Πρέπει από την αρχή να γνωρίζουμε ότι είναι όροι που επινοήθηκαν αργότερα. Ο Όμηρος περιγράφει την πράξη της κηροστασίας χωρίς να αναφέρει τον όρο. Δεν γνωρίζουμε αν υπήρχε κατά την εποχή στην οποία αναφέρονται τα ομηρικά έπη η έννοια της «ψυχοστασίας», δηλαδή το «ζύγισμα» της ψυχής μετά το θάνατο.

 Πίστευαν οι Μυκηναίοι, όπως κι οι Αιγύπτιοι, και ίσως οι Μινωίτες, στη «μέλλουσα κρίση»; Ξέρουμε ότι ο Μίνως, ο Ροδάμανθυς κι ο Αιακός ήταν δικαστές στον Άδη, αλλά είχε  ο ομηρικός Άδης διαβαθμίσεις για «καλούς» και για «κακούς», όπως ο χριστιανικός «Παράδεισος» και η «Κόλαση»;

Η πρώτη φορά στην ελληνική γλώσσα που αναφέρεται ζύγισμα «ζωής και θανάτου» είναι στον Όμηρο. (Τα μυκηναϊκά κείμενα δεν μας έδωσαν ακόμα μια επιγραφή με ποιητικό περιεχόμενο, πέρα από τις λογιστικές καταγραφές).

«…ήμος δ᾽ Ηέλιος μέσον ουρανὸν αμφιβεβήκει,

και τότε δη χρύσεια πατὴρ ετίταινε τάλαντα·

εν δε τίθει δύο κήρε τανηλεγέος θανάτοιο,

Τρώων θ᾽ ιπποδάμων και Αχαιών χαλκοχιτώνων,

έλκε δὲ μέσσα λαβών· ῥέπε δ᾽ αίσιμον ήμαρ Αχαιών.

αι μεν Αχαιών κήρες επὶ χθονὶ πουλυβοτείρῃ

εζέσθην, Τρώων δε προς ουρανὸν ευρὺν άερθεν·…»

Ιλιάδα, Θ΄ 68-74

 

«…Όταν ο ήλιος ανέβηκε στη μέση τ᾽ ουρανού,

τότε ο πατέρας Δίας τέντωσε μια χρυσή ζυγαριά

κι έβαλε στους δίσκους δυό ζύγια του άσπλαχνου θανάτου

το ένα για τους Τρώες, τους αλογοδαμαστές, το άλλο για τους χαλκοχίτωνες Αχαιούς,

κι από τη μέση πιάνοντας τη ζυγαριά, τη σήκωσε· έγειρε τότε των Αχαιών η μαύρη μοίρα

χαμήλωσαν οι κήρες  ως τη ζωοδότρα  γη

ενώ των Τρώων σηκώθηκαν ψηλά στον άπλετο ουρανό …»

 

Στο έπος γίνεται η πρώτη αναφορά στη χρήση ζυγαριάς για να μετρηθούν οι κήρες των αντίπαλων στρατευμάτων. Οι κήρες είναι αναπόσπαστα δεμένες με το θάνατο. Αν και ο κάθε θνητός από τη γέννησή του έχει μια κήρα να τον παραφυλάει, όταν εμφανίζεται, σημαίνει το τέλος της ζωής του! Αυτό διαφοροποιεί τις κήρες από τις μοίρες.

Γεννιούνται μαζί με τον άνθρωπο, προσδιορίζοντας το τέλος του: «…εμὲ μεν κηρ αμφέχανε στυγερή, η περ λάχε γιγνόμενόν περ· …» «…εμένα με κατάπιε του Χάρου η μαύρη μοίρα, που μούλαχε όταν γεννιόμουν…» Πάτροκλος Ιλιάδα, Ψ΄78-79

Ο Ησίοδος στη Θεογονία θεωρεί τις Κήρες παιδιά της Νύχτας και αδερφές του θανάτου, πνεύματα του χάρου και της εκδίκησης: «Οι μαύρες Κήρες τρίζοντας τα άσπρα δόντια τους με μάτια τρομερά, ματωμένες, αχόρταγες, μαλώνανε ποια θα πρωτοπάρει αυτούς που πέφτανε. Όλες λαχταρούσαν να πιουν το μαύρο του αίμα. Σαν κρατούσαν έναν πολεμιστή που κειτόταν χάμω νεκρός ή που είχε πέσει πληγωμένος, χώνανε τα μακριά  τους νύχια μέσα στη σάρκα του κι η ψυχή του πήγαινε στον Άδη και τον παγωμένο Τάρταρο  και αφού ρουφούσαν το αίμα του, ρίχνανε το κουφάρι πίσω τους, τρέχανε μέσα από το σάλαγο και τη σφαγή να πέσουν πάνω σε καινούργια λεία».

Στο λεξικό Lidell Scott (στο οποίο δεν υπάρχει το λήμμα «κηροστασία» διαβάζουμε:

Οι Κήρες δεν ενδιαφέρονταν για την τύχη της ψυχής του νεκρού. Αν θα συναντήσει τον Όσιρι ή θα τον καταβροχθίσει ο κροκόδειλος, αν θα πάει στις σκηνές του Αβραάμ ή στα παλάτια του Βάαλ, αν θα τον πάρουν οι άγγελοι ή οι δαίμονες.

Οι Κήρες ενδιαφέρονταν μόνο για τον θάνατο! 

 

 Στον Όμηρο, λοιπόν, διαφέρει η «κηροστασία» από τη γνωστή «ψυχοστασία»  των αιγυπτιακών αναφορών, παρότι υπάρχει ηχητική ομοιότητα  με την επίσης η ομηρική «κηρ» -καρδιά.

(Στη ζυγαριά του Άνουβι έμπαινε η καρδιά του νεκρού κι απ’ την άλλη το φτερό της θεάς της αλήθειας, της Μαατ. )

Το ζύγισμα της καρδιάς στο Βιβλίο των Νεκρών. Ο Άνουβις ζυγίζει κι ο Θωθ, θεός της γνώσης και της γραφής, καταγράφει το αποτέλεσμα. Στον αριστερό δίσκο βρίσκεται η καρδιά του νεκρού και στον δεξί το φτερό της Μαατ. (Από τον πάπυρο του Χουνεφέρ, (Βρετανικό Μουσείο)).

 

Στις αρχές της δεκαετίας του 1930 η Σουηδική Αρχαιολογική Αποστολή που ανέσκαψε την Έγκωμη της Κύπρου, μια σημαντική πόλη της Ύστερης Εποχής του Χαλκού, βρήκε μέσα  στον τάφο ενός ηλικιωμένου άντρα (ο οποίος φαίνεται ότι κατείχε σημαντική θέση στην πόλη) ένα μυκηναϊκό αμφοροειδή κρατήρα από τα τέλη του 15ου ή τις αρχές του 14ου αι. π.Χ. Σήμερα εκτίθεται στο Κυπριακό Μουσείο. Εκτός από δυο χταπόδια  στη μια του πλευρά, στην άλλη απεικονίζει έναν άντρα με ποδήρη χιτώνα. Κρατάει μια ζυγαριά μπροστά από τα άλογα ενός πολεμικού άρματος.

Ο «κρατήρας του Διός»: Μυκηναϊκός αμφοροειδής κρατήρας.  Έγκωμη. Ύστερη Ελλαδική ΙΙΙΑ:1 (περ. 1410-1390 π.Χ.) Κυπριακό Μουσείο, Λευκωσία.

 

 

Ο Σουηδός ιστορικός-αρχαιολόγος Martin Nilsson ερμήνευσε τη σκηνή με βάση την Ομηρική περιγραφή Θ΄ 68-74 της Ιλιάδας, όπου ο ίδιος ο Δίας ζύγισε με την χρυσή του πλάστιγγα της μοίρας, την τύχη των Αχαιών και των Τρώων.Η ερμηνεία αυτή του Nilsson (ότι απεικονίζεται ο Δίας με τον ζυγό του στον κρατήρα) δεν έγινε δεκτή απ’ όλους[1] αλλά είναι εξαιρετικά πιθανή.

Η σπάνια αυτή η απεικόνιση σε ένα από τα πιο εμβληματικά δείγματα Μυκηναϊκής κεραμικής που έχουν βρεθεί στην Κύπρο, εκτός από την αρχαιολογική της ιδιαιτερότητα, έχει και μια ακόμη εξαιρετική παράμετρο: Τοποθετεί τα γεγονότα του τρωικού πολέμου αρκετά πριν  από τη συμβατική χρονική περίοδο που αποδέχεται η πλειονότητα των ερευνητών. Η Ιλιάδα (ή σωστότερα η Αχιλληίδα) απαλλάσσεται από το ασφυκτικό χρονικό και γεωγραφικό πλαίσιο που της πρόσθεσαν αιώνες άστοχων υποθέσεων!

Επιστρέφοντας στην απεικόνιση, βλέπουμε τον Δία να κρατά την πλάστιγγα της μοίρας μπροστά από τους πολεμιστές πριν αναχωρήσουν για τη μάχη, για να ορίσει ποιοί θα ζήσουν και –κυρίως- ποιοι θα πεθάνουν.

 

Γνωρίζουμε από την ίδια την Ιλιάδα ότι η «ψυχή» και η μετά θάνατον «ζωή» δεν ήταν άγνωστη. Ο διάλογος του Αχιλλέα με τον Πάτροκλο είναι αποκαλυπτικός: «…ω πόποι η ῥά τις εστι και εἰν Αΐδαο δόμοισι ψυχὴ καὶ είδωλον, ατὰρ φρένες ουκ ένι πάμπαν· …» «…Ωχού μου, να λοιπόν που βρίσκεται και μες στον Άδη ακόμα ψυχή και διακαμός στον άνθρωπο, κι όμως ζωή καθόλου! …»

Δεν είναι σίγουρο όμως ότι οι Μυκηναίοι είχαν εντάξει στο θρησκευτικό τους στερέωμα τις αιγυπτιακές (και ίσως και Μινωικές) δοξασίες περί «ψυχοστασίας», δηλαδή την κρίση της ψυχής μετά τον θάνατο και μάλιστα με μια ζυγαριά.

Ως Ινδοευρωπαίοι, είχαν τις δικές τους θρησκευτικές δοξασίες. Σίγουρα η αιγυπτιακή και η μινωική κληρονομιά είχε επηρεάσει τις πατροπαράδοτες θεωρίες τους για το επέκεινα.

Οι μη λειτουργικές χρυσές ζυγαριές που βρέθηκαν στον λακκοειδή τάφο των Μυκηνών ερμηνεύτηκαν ως «ζυγοί ψυχοστασίας» και αποτελούν εξαίρεση στις αντίστοιχες λειτουργικές ζυγαριές που βρέθηκαν αλλού (όπως για παράδειγμα στον τάφο του Βαφειού)[2].

Ενισχυτικό της άποψης αυτής είναι το γεγονός ότι στα τάσια της μιας ζυγαριάς, απεικονίζονται πεταλούδες (ίσως «ψυχές»).

Χρυσοί ζυγοί ψυχοστασίας [;]από τον τάφο III του περιβόλου Α΄ των Μυκηνών αρ. ευρ. Π81 (επάνω)   και Π82 (κέντρο).  Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών, περ. 1600 π.Χ.

 

Στον Όμηρο όμως δεν έχουμε «ψυχοστασία» δηλαδή αξιολόγηση της ψυχής, αλλά σύγκρουση ζώντων. Στους δίσκους τοποθετούνται τα είδωλα ή οι Κήρες (οι θανατικές μοίρες και όχι οι κήρες-καρδιές) των αντιπάλων και η χρυσή ζυγαριά του Δία θα κρίνει ποιοί θα χάσουν τον πόλεμο. Οι Κήρες έχουν αποστολή μόνο τον θάνατο. Στην «κηροστασία» δεν υπάρχει ελπίδα. Ακόμα και ο Αχιλλέας που έχει την υπερβολική πολυτέλεια για θνητό να έχει δυο Κήρες (δηλαδή δυο τρόπους θανάτου) δεν θα ξεφύγει από τη μοίρα του. Αντίθετα στην ψυχοστασία ο ήδη νεκρός, ελπίζει ότι μπορεί να παρουσιαστεί μπροστά στον Όσιρι ή (στον χριστιανισμό) να απολαύσει την αιώνια ζωή.

Ζυγός ψυχοστασίας στον χριστιανικό κόσμο. Τοιχογραφία από τον Άγιο Νικόλαο στο Μαλούνι Θεσπρωτίας.

Στον Όμηρο, ο θάνατος δεν έχει έρθει ακόμα και ο Δίας (σε αντίθεση με τον Άνουβι), δεν ενδιαφέρεται για το ποιος είναι καλός ή κακός, ποιος έχει δίκιο ή άδικο.Δεν κρίνει αλλά αφήνει τη μοίρα να αποφασίσει για ένα τόσο σημαντικό ζήτημα που δεν αφορά ένα άτομο, αλλά ολόκληρα στρατεύματα. Ακόμα και στην κηροστασία του Αχιλλέα και του Έκτορα (Χ΄ 209-213) οι αντίπαλοι ζουν ακόμα κι η μοίρα θ’ αποφασίσει ποιος απ’ τους δυό θα πεθάνει πρώτος.

«…τότε δη χρύσεια πατὴρ ετίταινε τάλαντα,

εν δ᾽ ετίθει δύο κήρε τανηλεγέος θανάτοιο,

την μεν Αχιλλῆος, την δ᾽ Έκτορος ιπποδάμοιο,

έλκε δε μέσσα λαβών· ῥέπε δ᾽ Έκτορος αίσιμον ήμαρ,

ώχετο δ᾽ εἰς Αΐδαο…»

 

«…τότ᾽ έστησε τη χρυσή του ζυγαριά ο πατέρας

και δυό ζύγια έβαλε του τεντωτού θανάτου,

απ’ τη μια μεριά του Αχιλλέα απ’ την άλλη του Έκτορα του αλογοδαμαστή.

κι από τη μέση πιάνοντας τη ζυγαριά, τη σήκωσε κι έγυρε του Έκτορα η μαύρη μοίρα

κι έφτασε στον Άδη…»

(Σε μεταγενέστερη ελληνική παράσταση σε μελανόμορφο αγγείο, ο Ερμής είναι αυτός ο οποίος  ζυγίζει φτερωτά είδωλα πολεμιστών και «ο ζυγός της δικαιοσύνης» αναφέρεται για πρώτη φορά στον Ομηρικό ύμνο προς τον Ερμή).

 Αττική μελανόμορφη λήκυθος λευκού βάθους. Αποδίδεται στον "Ζωγράφο της Σαπφούς". Ο Ερμής ζυγίζει τις ψυχές του Αχιλλέα και του Μέμνονα. Λονδίνο, Βρετανικό Μουσείο,  B 639

Στο χαμένο έργο «Αιθιοπίς»  ο Δίας ζυγίζει για δεύτερη φορά την κήρα του Αχιλλέα, βάζοντας στον άλλο ζυγό την κήρα του Μέμνονα, του αρχηγού των Αιθιόπων. Οι μητέρες των δυο ηρώων, η Θέτις και η Ηώς, κατέφυγαν στον Δία, ικετεύοντας για τη σωτηρία, κάθε μια, του παιδιού της. Τελικά βάρυνε η κήρα του Μέμνονα που κατέβηκε στον Άδη.

Ο Πλούταρχος στο έργο του Ηθικά,  «Πως δει τον νέον ποιημάτων ακούειν» 17^α, αναφέρεται σε χαμένο έργο του Αισχύλου: «Τραγωδίαν ο Αισχύλος όλην τω μύθω περιέθηκεν, επιγράψας Ψυχοστασίαν και παραστήσας ταις πλάστιγξι του Διός ένθεν μεν την Θέτιν ένθεν δε την Ηώ, δεομένας υπέρ των υιέων μαχομένων». «…Βάσει του μύθου αυτού ο Αισχύλος συνέθεσε ολόκληρη τραγωδία, την οποία επέγραψε Ψυχοστασία, και έβαλε κοντά στην ζυγαριά του Δία από την μία μεριά την Θέτιδα και από την άλλη την Ηώ, να παρακαλούν για τους γιούς τους που πολεμούσαν…»

Ο Ιούλιος Πολυδεύκης στο Ονομαστικόν (Polux IV, 130) αναφερόμενος στην τραγωδία γράφει: «…Από δε του θεολογίου όντος υπερ την σκηνήν εν ύψει επιφαίνονται θεοί, ως ο Ζευς και περί αυτόν εν Ψυχοστασία. Η δε γέρανος μηχάνημά τι εστιν εκ μετεώρου καταφερόμενον εφ’ αρπαγή σώματος  ω κέχρηται  η Ηώς αρπάζουσα το σώμα του Μέμνονος[3]…»

Απόσπασμα από το βιβλίο για τις τραγωδίες του Αισχύλου του  G. Dindorfii, 1832. 

 

Λεπτομέρεια από αθηναϊκό ερυθρόμορφο αγγείο: το ζύγισμα των Κηρών του Αχιλλέα και του Μέμνονα από τον Ερμή. Αριστερά η Ηώς και δεξιά η Θέτις (Μουσείο Λούβρου G 399)

Η σκηνή της κηροστασίας από τον ζωγράφο των Συρακουσών. 470-460 π.Χ. mfa 10.177 Βοστώνη.

Λεπτομέρεια του ζυγού με τις κήρες (είδωλα) των πολεμίων.

Στην αρχαία Ελλάδα, ενώ υπήρχε ο όρος «ψυχοστασία», είναι αμφίβολο αν υπήρξε ο όρος «κηροστασία». Επομένως δεν υπήρχε διάκριση μεταξύ «ψυχοστασίας» και «κηροστασίας». Μπορούμε, λοιπόν, να υποθέσουμε ότι ο Αισχύλος εισήγαγε τον όρο «ψυχοστασία» κι ότι οι Αλεξανδρινοί, πιο σχολαστικοί, επινόησαν τον όρο «κηροστασία»;

Στη σύγχρονη Ελλάδα πάντως, χρησιμοποιείται  μόνο ο όρος «ψυχοστασία» και συνδέεται, όταν αναφέρεται στον Όμηρο, με την «κηροστασία». Ο Ι.Θ. Κακριδής (ο.π.) δεν ξεχωρίζει τους όρους και γράφει: «ψυχοστασία» ή «κηροστασία». Ακολουθεί ο  Μπαμπινιώτης, ο οποίος  ετυμολογεί την ψυχοστασία < ψυχο + στασία < -στάτης (ίστημι / ί-στα-μια), αναφέροντας και τη γνωστή ομηρική σκηνή της κηροστασίας ως ψυχοστασία[4], ενώ ακολουθεί το λεξικό της Ακαδημίας.[5]

Σε διαδικτυακό λεξικό[6] υπάρχει η εξήγηση: «Στην ομηρική εποχή, η ψυχοστασία ήταν διαφορετική και γινόταν πριν από τον θάνατο, γιατί η ψυχή είχε τη σημασία της ζωής».

Συμπεραίνοντας, θα μπορούσαμε να πούμε ότι η «κηροστασία» αφορά μόνο μερικές πράξεις στο ομηρικό έπος και στα συνοδευτικά κείμενα που έχουν χαθεί: Η ζύγιση (από τον Δία ή αργότερα τον Ερμή) των κηρών των πολεμίων (των Αχαιών και των Τρώων, του Αχιλλέα και του Έκτορα, του Αχιλλέα και του Μέμνονα) πριν το θάνατό τους.

Η «ψυχοστασία», η μετά θάνατον κρίση ξεκινάει από την αρχαία Αίγυπτο, περνάει στην Ιουδαϊκή θρησκεία, στον Χριστιανισμό, στο Ισλάμ και συνεχίζεται ως τις μέρες μας!

                                                                  Μιχάλης Γ. Πασιάκος

---

[1][1] Βλ. Ι.Θ. Κακριδής, Ελληνική μυθολογία, τ. 2, σ. 269, όπου ο κρατήρας χαρακτηρίζεται της 13^ης χιλιετίας και πάνω στο άρμα στέκουν δυο…γυναίκες!

[2] Περισσότερα για το θέμα και τους ζυγούς στον αρχαίο κόσμο βλ. Άννα Μιχαηλίδου: Αιγαιακά συστήματα μέτρησης βάρους στην προνομισματική περίοδο της Ύστερης Εποχής του Χαλκού, Ο ΖΥΓΟΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΚΑΤΟΙΚΩΝ ΤΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΑΙΓΥΠΤΟΥ.

[3]  Η Ηώς πέταξε από τον Όλυμπο και άρπαξε το σώμα του γιού της για να μην το σκυλεύσουν οι Αχαιοί.

[4] Λεξικό της νέας ελληνικής γλώσσας, Γ’ εκδοση σ. 1995.

[5] Χρηστικό λεξικό της Νεοελληνικής γλώσσας, 2014, σ.1807

[6] Academic Dictionaries and Encyclopedias, λήμμα «ψυχοστασία».