Περί της αλλαγής των τοπωνυμίων.

 Τα τοπωνύμια μπορούν να επιζήσουν εκατοντάδες ή και χιλιάδες χρόνια, αλλά απαιτείται μια ομαλή πληθυσμιακή συνέχεια. Σε περιπτώσεις βίαιης αλλαγής φυλών τα τοπωνύμια είναι φυσικό να αλλάζουν. Τα προελληνικά οικωνύμια  σημαντικών πόλεων της κλασικής Ελλάδας (Κόρινθος, Λάρισα, Θήβαι, κλπ. ) δηλώνουν ότι η είσοδος των Ελλήνων στο χώρο έγινε σταδιακά, χωρίς την πλήρη καταστροφή του παλιότερου ιστού των λεγόμενων Πελασγών.

Στο χώρο της αρχαίας Θεσπρωτίας, τα ονόματα των ποταμών (Θύαμις, Αχέρων) και το όνομα της μεγάλης οροσειράς (Πίνδος) επέζησαν και μετά την έλευση των ελληνικών φύλλων.

Αντίθετα, η σαρωτική αλλαγή των ελληνικών τοπωνυμίων που ακολούθησε την κάθοδο των σλαβικών φύλλων οδήγησε ορισμένους ερευνητές να υποθέσουν ακόμα και την πλήρη εξαφάνιση των Ελλήνων!

Υπάρχουν όμως πολλοί περισσότεροι λόγοι που οδηγούν στην αλλαγή ενός τοπωνυμίου, σπουδαιότερος απ' τους οποίους είναι η πολιτική των εκάστοτε ισχυρών, οι οποίοι, γνωρίζοντας ότι από την αρχαιότατη εποχή το όνομα έχει μεγάλη ταύτιση με τον ίδιο το χώρο, επεμβαίνουν και σ΄αυτό, προσαρμόζοντας την περιοχή και την ονομασία της στις επιδιώξεις και τα συμφέροντά τους.

Το βυζαντινό κράτος αφού δέχτηκε την εισβολή των Σλάβων, τελικά τους χρησιμοποίησε προς όφελός του εκβυζαντινίζοντάς τους (είναι λάθος ο τύπος  του "εξελληνισμού" που χρησιμοποιούν πολλοί Έλληνες ιστορικοί)[1].

Με τις (όσο το δυνατόν) ελεγχόμενες μετακινήσεις των σλαβικών φύλων οι Βυζαντινοί, κατάφεραν να πληρώσουν τα κενά στην επικράτειά τους και να εξασφαλίσουν την ομαλή αξιοποίηση των γαιών -άρα των φόρων- και την ενίσχυση της άμυνας του κράτους. Ταυτόχρονα με τη θρησκευτική πολιτική του, το κράτος κατάφερε να προσεταιριστεί τους Σλάβους μέσα και έξω από τα σύνορα, ενώ στην ελλαδική χερσόνησο, με τη βοήθεια των νεοπροσυλιτισμένων, μπόρεσε να καταφέρει το τελειωτικό χτύπημα εναντίον της παλιάς θρησκείας των "ανοσίων και μυσαρών Ελλήνων".[2]

Η ισοπεδωτική αλλαγή των παλιών (έντονα φορτισμένων από την αρχαία θρησκεία και την κοινωνική ζωή)  ελληνικών τοπωνυμίων, δεν σημαίνει όμως την πλήρη ανυπαρξία των ανθρώπων που τα δημιούργησαν όπως υπέθεσε ο Φαλμεράϊερ.

Η αλλαγή αυτή πρέπει να είχε την ενθάρρυνση, τη στήριξη και τους σκληρούς νόμους των Βυζαντινών οι οποίοι τιμωρούσαν με θάνατο τους οπαδούς της παλιάς θρησκείας και όσους γενικά ασχολούνταν με τον ελληνικό τρόπο ζωής.[3]

Σύγχρονο παράδειγμα αυτής της κρατικής πολιτικής, η ισοπεδωτική αλλαγή των παλιών τοπωνυμίων από το ελληνικό κράτος και (τουλάχιστον στην περιοχή που εξετάζουμε) η αντικατάστασή τους κυρίως από αγιωνύμια και αδιάφορα φυτωνύμια αντί για αρχαιοελληνικά ονόματα όπως θα περίμενε κανείς. Μόνο τη Σκουπίτσα μετονόμασαν άστοχα σε Κεστρίνη, (και επίσης άστοχα, το Μούρτο σε Σύβοτα) ενώ τίμησαν απλόχερα τα φυτά και τα δέντρα γενικά: Μηλαία, Ελαία, Πλάτανος, Αμπέλια, Αμπελιά, Αμπελών, Ελαταριά, Κυπάρισσος, Φασκομηλιά, Συκοχώρι, Κερασοχώρι, Δάφνη, ενώ τα αγιωνύμια είχαν την τιμητική τους: Άγιος Δονάτος, Άγιος Γεώργιος, Άγιος Βλάσιος, Άγιοι Πάντες, Άγιος Νικόλαος, Άγιος Αρσένιος, Αγία Μαύρα, Αγία Κυριακή, Αγία Μαρίνα, Κυρα Παναγιά, Πέντε Εκκλησιές, Εικόνισμα, Παλαιοκκλήσι.  

Όπως οι φαραώ στην αρχαία Αίγυπτο έσβηναν τα ονόματα των προκατόχων τους από τα μνημεία, ώστε να τα οικειοποιηθούν αυτοί, έτσι και το ελληνικό κράτος (δεν είναι το μόνο φυσικά) εφαμόζοντας την damnato memoriae (καταδίκη της μνήμης) των Ρωμαίων, έσβησε τα παμπάλαια ονόματα εκτεταμένων περιοχών, πόλεων και χωριών, ακόμα και τοποθεσιών, ώστε εκτός από την "απελευθέρωση των σκλαβωμένων περιοχών" να ακολουθήσει και η ονομαστική ενσωμάτωση στο ελληνικό μόρφωμα.

Τις ελάχιστες περιπτώσεις "επιτυχημένης" αλλαγής και επαναφοράς του αρχαίου ονόματος, ακολούθησαν χιλιάδες αλλαγές από ανιστόρητες έως κωμικές. Έπρεπε όμως να αλλάξει το όνομα (όπως και η γλώσσα) για να επιτευχθεί η ενσωμάτωση και άρα η ασφαλής και εύκολη χειραγώγηση. Τα ονόματα συνδέουν με το παρελθόν και αυτή η επικοινωνία αντιβαίνει κάθε σύγχρονη εξουσία η οποία συνειδητά παλεύει για την αντικατάσταση τους.

Η γλώσσα από την πλευρά της, είναι μεγαλύτερος κίνδυνος. Δεν είναι τυχαίο που το ελληνικό κράτος δεν κυνήγησε μόνο τα τούρκικα, βλάχικα ή αρβανίτικα, αλλά και την ίδια τη ρωμαίικη γλώσσα!

Το κράτος αυτό προσπάθησε να επιβάλλει το δικό του γλωσσικό  μόρφωμα (την αρχαΐζουσα, καθαρεύουσα, απλή καθαρεύουσα) μέχρι που τελικά "υποχώρησε" αφήνοντας τη λεγόμενη "δημοτική" γλώσσα να επικρατήσει, όταν πια η γλώσσα του λαού είχε στραγγαλιστεί μέσα στα σχολεία[4] και τις δημόσιες υπηρεσίες...

Βέβαια τα περισσότερα τοπωνύμια είχαν καταντήσει απλά γλωσσικά απολιθώματα, τα οποία δεν μετέφεραν κανένα μήνυμα στους κατοίκους μιας περιοχής, αφού δεν κατανοούσαν τη γλώσσα με την οποία είχαν πλαστεί. Ήταν όμως ταυτόχρονα τα τοπωνύμια αυτά ταμπού για τους κατοίκους, οι οποίοι κατα κανόνα αντέδρασαν (και αντιδρούν ακόμα) στην κατάργησή τους.

Σήμερα πολλά από τα παλιά ονόματα των τόπων έχουν χαθεί χωρίς να έχει προχωρήσει η συστηματική έρευνα καταγραφής τους. Πέρα από τις εκτεταμένες περιοχές και τα ονόματα των οικισμών που δύσκολα χάνονται, υπάρχουν χιλιάδες μικροτοπωνύμια τα οποία σβήνουν σιγά σιγά, μια και έλειψε ο λόγος ύπαρξής τους. Πολλά από τα παλιά επαγγέλματα που οδηγούσαν τους παλιούς κατοίκους ακόμα και σε δυσπρόσιτες περιοχές για αναζήτηση πρώτων υλών έχουν εκλείψει και μαζί τους οι ονομασίες των περιοχών αυτών.

Η λήθη των ονομάτων των περιοχών δεν στερεί  μόνο τις πηγές  της ονοματολογίας.

Η ιστορία, η αρχαιολογία, η γεωγραφία, η τοπογραφία, η εθνολογία, και η λαογραφία χάνουν επίσης σημαντικές σελίδες...

---

[1] Ο αυτοκράτορας Λέων ο Στ΄χρησιμοποιεί τον όρο "γραίκωσις" για τα μέτρα που πήρε ο πατέρας του Βασίλειος ο Α' : "…των αρχαίων ηθών έπεισε μεταστήναι και γραικώσας και άρχουσι κατά τον ρωμαϊκόν τύπον υποτάξας και βαπτίσματι τιμήσας, της τε δουλείας των ηλευθέρωσε των εαυτών αρχόντων και στρατεύεσθαι κατά των Ρωμαίοις πολεμούντων εχθρών εξεπαίδευσεν…[Τακτικά, 18.95]" Migne Patrologia Graeca, τ. 107, σ.969.

 «Αυτά [τα Σλαβικά έθνη] ο μακαρίτης ο πατέρας μας Βασίλειος, αυτοκράτωρ των Ρωμαίων, τα έπεισε να εγκαταλείψουν τα αρχαία τους ήθη, γραικώνοντάς τα, και τα υπέταξε σε άρχοντες που τα κυβερνούν κατά τον Ρωμαϊκό τρόπο, τα τίμησε με το [χριστιανικό] βάπτισμα, τα ελευθέρωσε από τη δουλεία των δικών τους αρχόντων και  τα εκπαίδευσε να εκστρατεύουν εναντίον των εχθρών των Ρωμαίων, έτσι με αυτόν τον τρόπο διαχειρίστηκε επιμελώς τα θέματα αυτά με αποτέλεσμα να επιτρέψει στους Ρωμαίους να είναι αμέριμνοι μετά από μια μακρά περίοδο κατά την οποία υπέμειναν τις ανταρσίες, τις πολλές παρενοχλήσεις και τους πολέμους των Σλάβων».

[2] Ο Fallmerayer έφτασε στο σημείο να υποστηρίξει ότι το μεγάλο ποσοστό των ναώνυμων τοπωνυμίων οφείλονται στους εκχριστιανισμένους Σλάβους που τα διέδωσαν παντού.

[3] "...Παν δε μάθημα παρά των νοσούντων την των ανοσίων ελλήνων μανίαν διδάσκεσθαι κωλύομεν, ώστε μη κατά τούτο προσποιείσθαι αυτούς παιδεύειν τους εις αυτούς αθλίως φοιτώντας, ταις δε αληθείαις τας των δήθεν παιδευομένων διαφθείρειν ψυχάς... τη των Ελλήνων εμμένοντες πλάνη, τιμωρίαις εσχάταις υποβληθήσονται..." Νόμοι του Λέοντος του Σοφού. 

[4] "...Τα ελληνικά που μαθαίνουμε είναι ξένη γλώσσα..." Σωτήρης Δημητρίου, στο: Μαριλένα Αστραπέλλου, Πρόσωπα, Πόλις, Αθήνα 2013, σ. 55.

Από την ανέκδοτη εργασία ΤΟΠΩΝΥΜΙΑ ΤΗΣ ΤΣΑΜΟΥΡΙΑΣ